Михаил Лермонтов (1814 – 1841)

Михаил Лермонтов
(1814 – 1841)

СМЕРТЬ ПОЭТА
Погиб поэт! – невольник чести –
Пал, оклеветанный молвой,
С свинцом в груди и жаждой мести,
Поникнув гордой головой!..
Не вынесла душа поэта
Позора мелочных обид,
Восстал он против мнений света
Один, как прежде... и убит!
Убит!.. к чему теперь рыданья,
Пустых похвал ненужный хор
И жалкий лепет оправданья?
Судьбы свершился приговор!
Не вы ль сперва так злобно гнали
Его свободный, смелый дар

Михаил Лермонтов
(1814 – 1841)

ШАҒИР ҮЛЕМЕ
Һәләк булды шағир! – намыҫ ҡоло –
Ҡабул итмәй яла һүҙҙәрҙе.
Күкрәктәге ҡурғаш, ҡанмаҫ ҡоно
Ғорур башын уның эйҙерҙе.
Хурлыҡтарын ваҡсыл рәнйетеүҙең
Күтәрмәне шағир күңеле! –
Донъяһына ҡаршы сыҡты үҙе
Һәм ауҙы ул, яңғыҙ, төңөлөп...
Үлтерелде!.. Ниңә иңрәү хәҙер,
Буш кәрәкһеҙ маҡтау йырҙары,
Меҫкен аҡланыу һәм ялған ҡәҙер? –
Атҡарылды яҙмыш ҡарары! –
Һеҙ түгелме тәүҙә ҡыуыусылар
Уның азат, ҡыйыу аҡылын,

И для потехи раздували
Чуть затаившийся пожар?
Что ж? веселитесь... – он мучений
Последних вынести не мог:
Угас, как светоч, дивный гений,
Увял торжественный венок.

Его убийца хладнокровно
Навел удар... спасенья нет:
Пустое сердце бьется ровно,
В руке не дрогнул пистолет.
И что за диво?.. издалека,
Подобный сотням беглецов,
На ловлю счастья и чинов
Заброшен к нам по воле рока;
Смеясь, он дерзко презирал
Земли чужой язык и нравы;
Не мог щадить он нашей славы;
Не мог понять в сей миг кровавый,
На что он руку поднимал!..

И он убит – и взят могилой,
Как тот певец, неведомый, но милый,
Добыча ревности глухой,
Воспетый им с такою чудной силой,
Сраженный, как и он, безжалостной рукой.

Зачем от мирных нег и дружбы простодушной
Вступил он в этот свет, завистливый и душный
Для сердца вольного и пламенных страстей?
Зачем он руку дал клеветникам ничтожным,
Зачем поверил он словам и ласкам ложным,
Он, с юных лет постигнувший людей?..

И прежний сняв венок – они венец терновый,
Увитый лаврами, надели на него:
Но иглы тайные сурово
Язвили славное чело;
Отравлены его последние мгновенья
Коварным шепотом насмешливых невежд,

Көлкө күреп тоҡандырыусылар
Көйрәп ятҡан ҡуҙҙың ялҡынын?
Йә, улайһа – инде шашынығыҙ,
Ул түҙмәне аҡтыҡ йәбергә.
Һүнде көндәй даһи аҡылыбыҙ,
Шиңде шөһрәт тажы ҡәбергә.

Үлтереүсе – уға ни һуң кәрәк? –
Ҡорал тоҫҡап торҙо юлында.
Тыныс тибә ҡыуыҡтай буш йөрәк –
Тертләмәне ҡорал ҡулында.
Ғәжәпме һуң? Ул, бер илһеҙ муйнаҡ,
Бәхет, дан ауларға юл сыҡҡан.
Йөҙәрләгән килмешәктәр һымаҡ,
Яҙмыш яҙып, беҙгә юлыҡҡан;
Һәм, мыҫҡыллап беҙҙең телебеҙҙе,
Ек күреп ул сит ер йолаһын,
Аяһынмы инде даныбыҙҙы,
Аңлаһынмы шул мәл, ҡан ағыҙып,
Кемгә тоҫҡап ҡулын һуҙаһын?!.

Инде ул юҡ – бер аяуһыҙ ҡулдан
Гүр эйәһе инде ителде;
Илаһи көс менән үҙе яҙған,
Һуҡыр көнсөллөктән ҡорбан булған
Йырсы һымаҡ иҙеп кителде...

Ниңә хөр күңел һәр дәртле тойғоға
Ят булған был ҡонсол, тынсыу донъяға
Алыштырҙы һил наҙ, дуҫтарҙы?
Ниңә ҡул бирҙе һуң хаин йәндәргә,
Ниңә ышанды ул юха телдәргә,
Белә тороп йәштән уларҙы?

Сәскәлеһен сисеп, кейҙерҙеләр
Сән(е)скеле бер таж үҙенә.
Тик ағыулы йәшерен энәләр
Ҡаҙалдылар нурлы йөҙөнә.
Һуңғы һулыштарын ағыуланы
Туң йәндәрҙең быш-быш һүҙҙәре.

И умер он – с напрасной жаждой мщенья,
С досадой тайною обманутых надежд.

Замолкли звуки чудных песен,
Не раздаваться им опять:
Приют певца угрюм и тесен,
И на устах его печать.

А вы, надменные потомки
Известной подлостью прославленных отцов,
Пятою рабскою поправшие обломки
Игрою счастия обиженных родов!
Вы, жадною толпой стоящие у трона,
Свободы, Гения и Славы палачи!
Таитесь вы под сению закона,
Пред вами суд и правда – все молчи!..
Но есть и божий суд, наперсники разврата!
Есть грозный суд: он ждет;
Он не доступен звону злата,
И мысли, и дела он знает наперед.
Тогда напрасно вы прибегнете к злословью:
Оно вам не поможет вновь,
И вы не смоете всей вашей черной кровью
Поэта праведную кровь!

НИЩИЙ
У врат обители святой
Стоял просящий подаянья
Бедняк иссохший, чуть живой
От глада, жажды и страданья.

Куска лишь хлеба он просил,
И взор являл живую муку,
И кто-то камень положил
В его протянутую руку.

Так я молил твоей любви
С слезами горькими, с тоскою;
Так чувства лучшие мои
Обмануты навек тобою!

Үс алырға бушҡа хыялланып,
Өмөт өҙөп, йомдо күҙҙәрен.

Тынып ҡалды сихри йыр өндәре,
Яңғырамаҫ улар яңынан.
Гүр ҡуйынында уның ирендәре
Асылмаҫҡа инде ябылған.

Ә һеҙ, битһеҙ, яманаты сыҡҡан
Ырыуығыҙ шаҡшы тоҡомдар,
Яҙмыш ҡаҡҡандарҙы ергә йыҡҡан
Меҫкен үксәгеҙгә тиң ҡолдар!
Һеҙ, тәхеткә ҡомһоҙ баҡҡан өйөр,
Ирек, Аҡыл, Данды быуҙығыҙ.
Ҡанундарҙан табып һыйыныр ер,
Хаҡ-хөкөмдө – барыһын ҡыуҙығыҙ
Ләкин бар ул, башҡа хөкөм дә бар,
Бар дәһшәтле хаким, ул көтә,
Таныш уға һеҙҙең бар ҡылғандар,
Алтын уны алмай өркөтә.
Ярҙам итмәҫ ул саҡ ялғанығыҙ,
Һуҙмаҫ һеҙгә ҡабат ҡалҡанын,
Йыуа алмаҫ ҡара бар ҡанығыҙ
Шағирҙың хаҡ, изге был ҡанын!..

ХӘЙЕРСЕ
Ҡапҡа төптәрендә изге йорттоң
Бер хәйерсе тора тилмереп.
Әсе хәсрәт, сарсау һәм аслыҡтан
Кибеп бөткән меҫкен, саҡ тере.

Тик бер һыныҡ ҡына икмәк көттө,
Күҙ ҡарашы менән ялбарып.
Кемдер шул саҡ ғәмһеҙ уҙып китте,
Уң ҡулына уның таш һалып.

Шулай тилмерҙем мин һөйөүеңә,
Күҙ йәштәрем менән мин яндым.
Иң-иң матур тойғоларым һиңә
Мәңгелеккә шулай алданды.

БАЛЛАДА
Над морем красавица-дева сидит;
И, к другу ласкался, так говорит:

«Достань ожерелье, спустися на дно;
Сегодня в пучину упало оно!

Ты этим докажешь свою мне любовь!»
Вскипела лихая у юноши кровь,

И ум его обнял невольный недуг,
Он в пенную бездну кидается вдруг.

Из бездны перловые брызги летят,
И волны теснятся, и мчатся назад,

И снова приходят и о берег бьют,
Вот милого друга они принесут.

О счастье! он жив, он скалу ухватил,
В руке ожерелье, но мрачен как был.

Он верить боится усталым ногам,
И влажные кудри бегут по плечам...

«Скажи, не люблю иль люблю я тебя,
Для перлов прекрасной и жизнь не щадя,

По слову спустился на черное дно,
В коралловом гроте лежало оно.

Возьми», – и печальный он взор устремил
На то, что дороже он жизни любил.

Ответ был: «О милый, о юноша мой,
Достань, если любишь, коралл дорогой».

С душой безнадежной младой удалец
Прыгнул, чтоб найти иль коралл, иль конец.

Из бездны перловые брызги летят,
И волны теснятся, и мчатся назад,

И снова приходят и о берег бьют,
Но милого друга они не несут.

БАЛЛАДА
Диңгеҙҙең бейек ярында бер һылыу ҡыҙ ултыра.
Иркәләнеп егетенә, һүҙен әйтә ул тура:

«Мөхәббәтең ысын булһа, ошо упҡын төбөнән
Алып сыҡ һин муйынсамды – төшкәйне бөгөн генә».

Ҡаны ҡайнаны егеттең, йәш йөрәге ашҡынды.
Һәм ул ҡапыл, тәүәккәлләп, тулҡындарға атылды.

Ә тулҡындар, ҡотороноп, ярһып шаулай упҡында,
Күбектәрен сәсрәтешеп, ажғырына тулҡындар.

Дәһшәтләнеп киләләр ҙә ҡамсылайҙар ҡаяны.
Тик шулай ҙа улар ҡыҙҙың йәш егетен аяны.

Бәхетенә, йәре тере! Ул ҡаяға тотондо.
Муйынса ҡулда булһа ла, төҫө алыр ҡотоңдо.

Баҫырға ла ҡурҡа егет, ышанмай аяғына.
Бөҙрәһенән ынйы түгеп, үрмәләй ҡыҙ янына.

«Әйт, йә, ышандыңмы, юҡмы ғишҡыма хәҙер инде?
Һинең был муйынсаң өсөн аямай ғүмеремде,

Һүҙҙәреңде тоттом һинең хатта упҡын төбөндә.
Ярай әле, ятҡан икән мәрйен мәмерйәһендә.

Мә, ал!» – тине егет ҡыҙға, төбәп моңһоу ҡарашын.
Арзаныраҡ ине уға көйөүенән үҙ башын.

Ә ҡыҙ тағы шартын ҡуйҙы: «һөйһәң, – тине, – йәреңде,
Алып сыҡ һин миңә хәҙер ул ҡиммәтле мәрйенде...»

Йә үлемем, йә мәрйен, тип, өҙөп һуңғы өмөтөн,
Һикерҙе тағы упҡынға йәре өсөн егете.

Ә тулҡындар, ҡотороноп, ярһып шаулай упҡында.
Күбектәрен сәсрәтешеп, ажғырына тулҡындар.

Дәһшәтләнеп киләләр ҙә һуғалар ҡая битен.
Тик һылыуға килтермәйҙәр, килтермәйҙәр егетен...

1
Выхожу один я на дорогу;
Сквозь туман кремнистый путь блестит;
Ночь тиха. Пустыня внемлет Богу,
И звезда с звездою говорит.

2
В небесах торжественно и чудно!
Спит земля в сиянье голубом...
Что же мне так больно и так трудно?
Жду ль чего? Жалею ли о чем?

3
Уж не жду от жизни ничего я,
И не жаль мне прошлого ничуть;
Я ищу свободы и покоя!
Я б хотел забыться и заснуть!

4
Но не тем холодным сном могилы...
Я б желал навеки так заснуть,
Чтоб в груди дремали жизни силы,
Чтоб дыша вздымалась тихо грудь;

5
Чтоб всю ночь, весь день, мой слух лелея,
Про любовь мне сладкий голос пел,
Надо мной чтоб, вечно зеленея,
Темный дуб склонялся и шумел.

УТЕС
Ночевала тучка золотая
На груди утеса-великана;
Утром в путь она умчалась рано,
По лазури весело играя;

Но остался влажный след в морщине
Старого утеса. Одиноко
Он стоит, задумался глубоко,
И тихонько плачет он в пустыне.

1
Мин яңғыҙым ғына юлға сығам;
Ташлы юлға айҙан нур төшә;
Ә төн тымыҡ. Сәхрә күкте шаңлай,
Йондоҙ менән йондоҙ һөйләшә.

2
Күк йөҙөндә ғәжәп, тантаналы!
Зәңгәр нурҙа йоҡлай ер тыныс...
Ниңә ауыр миңә, ниңә ҡыйын?
Ни көтәм мин? Ни һуң ҡурҡыныс?

3
Юҡ, көтмәйем бер ни тормоштан мин,
Үткәнем дә миңә йәл түгел:
Ирек һәм тыныслыҡ эҙләйем мин!
Онотолоу теләй был күңел.

4
Тик кәрәкмәй һалҡын гүр йоҡоһо...
Килә минең шулай йоҡлайһым:
Серем итһен күкрәктәге көстәр,
Йә тын ғына рәхәт һулаһын.

5
Татлы тауыш, хистәремде наҙлап,
Йырлаһын гел һөйөү хаҡында,
Һәм, эйелеп, мәңге йәшел имән
Шаулап торһон башым осонда.

ҠАЯ
Төн үткәрҙе кескәй алтын болот
Күкрәгендә мәғрур ҡаяның
Һәм ашығып тандан юлға сыҡты,
Күңелле ел менән шаярып.

Тик дымлы эҙ ҡалды йөҙ һырында
Ҡарт ҡаяның. Әллә шунлыҡтан,
Тора яңғыҙ, тәрән уйға сумып,
Һәм тын ғына илай бушлыҡта.

ПАРУС
Белеет парус одинокой
В тумане моря голубом!..
Что ищет он в стране далекой?
Что кинул он в краю родном?..

Играют волны – ветер свищет,
И мачта гнется и скрыпит;
Увы! он счастия не ищет
И не от счастия бежит!

Под ним струя светлей лазури,
Над ним луч солнца золотой...
А он, мятежный, просит бури,
Как будто в бурях есть покой!

А. О. СМИРНОВОЙ
Без вас хочу сказать вам много,
При вас я слушать вас хочу;
Но молча вы глядите строго,
И я в смущении молчу.

Что ж делать?..
Речью неискусной
Занять ваш ум мне не дано...
Все это было бы смешно,
Когда бы не было так грустно...

УЗНИК
Отворите мне темницу,
Дайте мне сиянье дня,
Черноглазую девицу,
Черногривого коня.
Я красавицу младую
Прежде сладко поцелую,
На коня потом вскочу,
В степь, как ветер, улечу.

ЕЛКӘН
Яңғыҙ елкән күренә ағарып,
Диңгеҙҙәге зәңгәр томанда.
Ни эҙләй ул алыҫ илгә барып?
Ни ҡалдырған тыуған яғында?

Ел һыҙғыра, уйнай тулҡын менән,
Һәм мачтаны һығып ҡарай ул.
Юҡ! Бәхет тә эҙләп елмәй елкән,
Бәхеттән дә ҡасып бармай ул! –

Аҫтан күк һыу, өҫтән ҡояш ҡарай,
Ҡойондороп алтын нурында.
Ә ул тынғыһыҙ гел, дауыл һорай,
Әйтерһең дә, тынлыҡ бар унда!

А. О. СМИРНОВАҒА
Үҙең юҡта бик күп әйтер һүҙем,
Ә һин барҙа килә тыңлайһым.
Әйтер һүҙҙәремде әйталмайым,
Һин, өндәшмәй, һалҡын ҡарайһың.

Нишләргә һуң, ярлы телем минең
Аҡылыңды биләй алмаһа?..
Былар барыһы көлкө булыр ине,
Әгәр бик күңелһеҙ булмаһа...

ТОТҠОН
Асығыҙ миңә төрмәһен,
Бирегеҙ көн яҡтыһын,
Һылыуҙың ҡара күҙлеһен,
Аттың ҡара яллыһын!
Иң элек мин йәш матурҙы
Татлы үбеп ҡосормон,
Аҙаҡ атҡа атланыр ҙа
Ҡырға елдәй осормон...

Тик бейек төрмәм тәҙрәһе,
Ауыр ишек йоҙаҡта.
Ҡаплай ҡыҙҙы төн пәрҙәһе –
Ҡара күҙкәй йыраҡта.
Йәшел туғайҙа толпарым
Иркен саба йүгәнһеҙ,
Елдәр тарай ялбыр ялын,
Уйнаҡлап йөрөй ғәмһеҙ.

Ә мин, яңғыҙ, ҡыуанысһыҙ,
Һаран ут яҡтыһында
Янам ялһыҙ, йыуанысһыҙ,
Янам мин зинданымда.
Ишетәм ишек артында
Ярты тон тынлығында:
Тере йоҙаҡ – һаҡсы йөрөй,
Яуап юҡ аҙымында.

Но окно тюрьмы высоко,
Дверь тяжелая с замком;
Черноокая далеко,
В пышном тереме своем;
Добрый конь в зеленом поле
Без узды, один, по воле
Скачет, весел и игрив,
Хвост по ветру распустив...

Одинок я – нет отрады:
Стены голые кругом,
Тускло светит луч лампады
Умирающим огнем;
Только слышно: за дверями
Звучномерными шагами
Ходит в тишине ночной
Безответный часовой.