Рәсүл Ғамзатов (1923 – 2003)

Расул Гамзатов
(1923 – 2003)

ПРОКЛЯТИЕ
Проклятье бурдюку дырявому,
В котором не хранят вино,
Проклятие кинжалу ржавому
И ржавым ножнам заодно.

Проклятие стиху холодному,
Негреющему башлыку,
Проклятье вертелу свободному,
Нежарящемуся шашлыку!

Проклятье тем, кто и понятия
Иметь о чести не привык,
Проклятие, мое проклятие
Унизившим родной язык.

Тому проклятье, в ком прозрения
Не знала совесть на веку.
Пусть примет тот мое презрение,
Кто дверь не отпер кунаку.

Будь проклято в любом обличим
Мне ненавистное вранье.
Забывшим горские обычаи
Презренье горское мое!

Будь проклят, кто на древе замысла
Боится света, как сова,
И тот, кто клятвенные запросто
Бросает на ветер слова.

В кавказца, как бы он ни каялся,
Проклятьем выстрелю в упор,
Когда бы он начальству кланялся.
А не вершинам отчих гор.

Будь проклят, кто забыл о матери
Иль в дом отца принес позор.
Будь проклят тот, кто невнимателен
К печали собственных сестер.

Проклятье лбу, тупому, медному,
И тем, кто лести варит мед,
Проклятие юнцу надменному,
Что перед старцем не встает.

Проклятье трусу в дни обычные,
Проклятье дважды – на войне.
Вам, алчные, вам, безразличные,
Проклятье с трусом наравне.

Мне все народы очень нравятся,
И трижды будет проклят тот,
Кто вздумает, кто попытается
Чернить какой-нибудь народ.
Да будет проклят друг, которого
Не дозовешься в час беды.
И проклят голос петь готового
В любом кругу на все лады!

СОБРАНИЯ
Собрания! Их гул и тишина,
Слова, слова, известные заранее.
Мне кажется порой, что вся страна
Расходится на разные собрания.

Взлетает самолет, пыхтит состав,
Служилый люд спешит на заседания,
А там в речах каких не косят трав,
Какие только не возводят здания!

Сидит хирург неделю напролет,
А где-то пусты операционные,
Неделю носом каменщик клюет,
А где-то стены недовозведенные.

Неделю заседают пастухи,
Оставив скот волкам на растерзание.
В газетах не печатают стихи:
Печатают отчеты о собраниях.

Стряслась беда, в селенье дом горит,
Клубами дым восходит в высь небесную,
А брандмайор в дыму собранья бдит,
Бьет в грудь себя и воду льет словесную.

В конторе важной чуть ли не с утра
Сидят пред кабинетами просители,
Но заняты весь день директора,
Доклады им готовят заместители.

Езжай домой, колхозник, мой земляк,
Ты не дождешься проявленья чуткости,
Не могут здесь тебя принять никак –
Готовят выступление о чуткости!

Собранья! О натруженные рты,
О словеса ораторов напористых,
Чья речь не стоит в поле борозды,
Не стоит и мозоли рук мозолистых.

Пошлите в бой – я голову сложу,
Пойду валить стволы деревьев кряжистых,
Велите песни петь, и я скажу
То, что с трибуны никогда не скажется.

Хочу работать, жить, хочу писать,
Служить вам до последнего дыхания.
Но не окончил я стихов опять:
Пришли ко мне – позвали на собрание!

МУСТАЮ КАРИМУ
Это снова снега замели
Или, может, видавшие виды
На конях белогривых вдали
Из-за гор вылетают мюриды.

Шапку сняв на пороге родном,
Я стряхнул седину непогоды.
И клубятся снега за окном,
Словно годы, Мустай, словно годы.

Быстро таяли календари.
И хоть мы не менялись для моды,
Что ты, милый мой, ни говори,
Изменили и нас эти годы.

Ошибались с тобой мы не раз,
Ушибались: хмельны и тверезы,
И прозревших не прятали глаз,
Где стояли жестокие слезы.

Помню: на сердце камень один
Мы носили, покуда в разлуке
Был с Кавказом Кулиев Кайсын,
Переживший молчания муки.

Книгу памяти перелистай,
Распахни перед прошлым ворота.
Мы с тобой повзрослели, Мустай,
И мельчать мы не будем, как кто-то.

Головам нашим буйным, седым
Дерзких помыслов предана свита.
Мы уверенно в седлах сидим,
Коням падавшие под копыта.

На снегу раздуваем костер,
Сторонимся сердец осторожных,
И не в каждый кидаемся спор:
Слишком много их – пустопорожних.

Любоваться собой недосуг,
Нас зовет и торопит дорога.
Не о славе – о слове, мой друг,
Позаботимся нежно и строго.

То окована стужей земля,
То бурлят ее вешние воды.
Наши лучшие учителя –
Это годы, Мустай, это годы.

Пишет нам из больницы в письме
Боль, стихающая под бинтами,
Грешник, кающийся в тюрьме,
Исповедуется перед нами.

Пишет пахарь и сеятель нам.
Не уйдешь от прямого ответа.
Годы мчатся под стать скакунам,
Оседлала их совесть поэта.

Скоро песни вернувшихся стай
Зазвенят над разбуженной чащей.
Хорошо, что ты рядом, Мустай,
Верный друг и поэт настоящий!

ЗВЕЗДЫ
Звезды ночи, звезды ночи
В мой заглядывают стих,
Словно очи, словно очи
Тех, кого уж нет в живых.

Слышу, с временем не ссорясь,
В час полночной тишины:
— Будь как совесть, будь как совесть
Не вернувшихся с войны!

Горец, верный Дагестану,
Я избрал нелегкий путь.
Может, стану, может, стану
Сам звездой когда-нибудь.

По земному беспокоясь,
Загляну я в чей-то стих,
Словно совесть, словно совесть
Современников моих.

ЗВЕЗДА ДАГЕСТАНА
«И звезда с звездою говорит...»
М. Ю. Лермонтов
Видел я немало городов.
Зданий с Аполлонами на крышах.
Видел у подъездов медных львов,
Каменных богинь в глубоких нишах.
Юноши с биноклями в руках,
Женщины на тонких каблуках
К театральным входам устремлялись.
И входили внутрь, и, как в ручьях,
В мраморных простенках отражались.
Промелькнуло здесь за сотни лет
Много лиц и добрых и недобрых.
Много щек свой изменило цвет
Перед зеркалами в гардеробных.

Здесь я видел баловней судьбы,
Заполнявших и партер и ложи,
Видел старцев, у которых лбы
На бумагу нотную похожи.
Я, бывало, тоже замирал
На вершине верхнего балкона,
И в безумье горло мне сжимал
Бедный мавр, каравший Дездемону.
Дон Кихот освобождал меня,
Кот ученый говорил мне сказки,
Демон тучей обвивал меня,
Пролетая над землей кавказской.
Это я Марию полюбил,
А не гетман, старый и опальный,
Это я искал и находил
Золушке башмак ее хрустальный.
Шел извечный спор добра и зла.
В этом споре и меня, бывало,
Сколько раз беда чужая жгла
И слеза чужая ослепляла.
Опускался занавес стеной,
Зрители неистовствовали в зале.
Я один молчал. Передо мной
Горы Дагестана возникали.
Сколько было там беды своей,
И мужья ревнивые, со стоном,
Сжав в ладонях серебро ножей,
Подходили к горским Дездемонам.
Сколько их прошло за сотни лет
Там, в горах, почти на крыше мира,
Гамлетов, Офелий и Джульетт!
Было все, но не было Шекспира.
Как звенела музыка в горах –
Рокот рек, хоры певцов пернатых,
Но не появлялся горский Бах,
И Бетховен не писал сонаты.
И когда трагическим концом
Завершался краткий путь Джульетты.
Речь о ней не песнею – свинцом
Кровники вели, а не поэты.

И когда извечную печаль
В песнях горцы изливали горцам,
Золотом оплаченную сталь
Всаживали в спины стихотворцам.
Сто столетий власть неправоты
Жгла людей своим недобрым взглядом.
Песнопевцам зашивали рты,
Мудрецам давали чаши с ядом.
Я сегодня славлю в сотый раз
Вещий гром орудия с «Авроры»,
Тот, что земли древние потряс,
Разбудил мои родные горы.
Из-под спуда он помог извлечь
Песни гор и, вопреки невзгодам,
Со свободой вместе слух и речь
Подарил глухонемым народам.
С той поры цветет моя земля
Вместе с землями всего Союза.
И звучат порой в стенах Кремля
Струны гидатлинского кумуза.
И на языке отцов поэт
Песнь поет, и внемлют дагестанцы,
Пламенем пленяют белый свет
Наши огнедышащие танцы.
И на берегах чужих морей,
В Сингапуре, в Токио, повсюду
Дагестанской песнею своей
Был понятен я простому люду.
Где я только ни был, но всегда
В устье Сены или в бухте Нила
Наша Дагестанская звезда
Среди тысяч с неба мне светила!
И хоть знал я, что она мала,
С нею шел я, с ней стремился к свету.
Та звезда, какою б ни была,
Без нее мне в мире света нету.
Почему ж кой-кто у нас в горах
И сегодня говорит уныло,
Что для всех народов в небесах
Одного достаточно светила?

Говорят, что нечего мудрить,
Что, поскольку звезд на небе тыщи,
Надо эти звезды упразднить
И соединить в одну лунищу.
Пусть луна одна дарует свет –
Ведь народ наш мал и край наш тесен.
Пусть одолжит свой язык сосед
Для детей моих и книг, и песен.
И порой ученый мой земляк
Кашлянет и заведет беседу,
Мол, не стоит разжигать очаг,
Можно за теплом сходить к соседу.
Родина, твой сад цветет весной
И плодами знаменует осень,
Дерево моей земли родной
Тоже и цветет, и плодоносит!
Пусть еще тонки его ростки,
Пусть оно плодами не богато.
Но деревья, что сейчас крепки,
Тоже были слабыми когда-то!
И опять мне слышатся слова
Прорицателей весьма упорных,
Что на нашем дереве листва
Опадет и омертвеют корни.
Я скажу гадателям в ответ:
Эти корни высохнут едва ли!
Для того ль их горцы сотни лет
Кровью и слезами поливали?
Я готов поклясться головой,
Пусть аварцев всех на свете горстка –
И у нас родится Глинка свой,
И умы встревожит Пушкин горский.
И пилоты звездных кораблей,
Врезываясь в небо голубое,
Может быть, напев страны моей
В память о земле возьмут с собою.
Поплывет за тридевять земель
Песнь, рожденная на горных склонах,
И однажды горский Рафаэль
Нарисует новую мадонну...

Долго шел народ мой без дорог
Слишком много испытал он горя:
Современник, мы нашли исток,
Наши сыновья дойдут до моря.
Вам, потомки, жить и песни петь,
Брать вершины, набирая силу,
Мы в поэзии добыли медь,
Вы найдете золотую жилу.
Снова полночь. Я гляжу в зенит,
Перечеркнут мир дорогой Млечной
И звезда с звездою говорит,
Переняв повадки человечьи.
Первых и не первых величин,
Блещут звезды в небесах, и знаю:
На снега моих родных вершин
Смотрит вниз звезда моя родная.
Как всегда, горит она впотьмах,
Осеняет землю добрым взглядом,
Ей не тесно в звездных небесах,
И другой звезде не тесно рядом.
Хватит места ей и всем другим
В небесах, как на земле поэтам.
О моя звезда, гори своим
Слабым, но неповторимым светом.

ПЕСНЯ СОЛОВЬЯ
Соловей, кроме песни одной,
Не поет ничего.
Так про что ж эта песнь?
Не известно о том никому.
Я уверен: о родине песня его.
Ведь другая давно б надоела ему.

РОДНОЙ ЯЗЫК
Всегда во сне нелепо все и странно.
Приснилась мне сегодня смерть моя.
В полдневный жар в долине Дагестана
С свинцом в груди лежал недвижим я.

Звенит река, бежит неукротимо.
Забытый и не нужный никому,
Я распластался на земле родимой
Пред тем, как стать землею самому.

Я умираю, но никто про это
Не знает и не явится ко мне,
Лишь в вышине орлы клекочут где-то
И стонут лани где-то в стороне.

И чтобы плакать над моей могилой,
О том, что я погиб во цвете лет,
Ни матери, ни друга нет, ни милой,
Чего уж там – и плакальщицы нет.

Так я лежал и умирал в бессилье,
И вдруг услышал, как невдалеке
Два человека шли и говорили
На мне родном, аварском языке.

В полдневный жар в долине Дагестана
Я умирал, а люди речь вели
О хитрости какого-то Гасана,
О выходках какого-то Али.

И, смутно слыша звук родимой речи,
Я оживал, и наступил тот миг,
Когда я понял, что меня излечит
Не врач, не знахарь, а родной язык.

Кого-то исцеляет от болезней
Другой язык, но мне на нем не петь,
И если завтра мой язык исчезнет,
То я готов сегодня умереть.

Я за него всегда душой болею,
Пусть говорят, что беден мой язык,
Пусть не звучит с трибуны ассамблеи,
Но, мне родной, он для меня велик.

И чтоб понять Махмуда, мой наследник
Ужели прочитает перевод?
Ужели я писатель из последних,
Кто по-аварски пишет и поет?

Я жизнь люблю, люблю я всю планету.
В ней каждый, даже малый, уголок,
А более всего Страну Советов,
О ней я по-аварски пел как мог.

Мне дорог край цветущий и свободный,
От Балтики до Сахалина – весь.
Я за него погибну где угодно,
Но пусть меня зароют в землю здесь!

Чтоб у плиты могильной близ аула
Аварцы вспоминали иногда
Аварским словом земляка Расула –
Преемника Гамзата из Цада.

ПОКУДА ВЕРТИТСЯ ЗЕМЛЯ
Я солнце пил, как люди воду,
Ступая по нагорьям лет
Навстречу красному восходу,
Закату красному вослед.

В краю вершин крутых и гордых,
Где у сердец особый пыл,
Я звезды пил из речек горных,
Из родников студеных пил.

Из голубой небесной чаши
В зеленых чащах и лугах
Я жадно воздух пил сладчайший,
Настоянный на облаках.

Я пил снежинки, где тропинки
Переплелись над крутизной.
И помню: таяли снежинки,
В пути пригубленные мной.

Я весны пил, когда о севе
В горах пекутся там и тут.
Где крепок градусами Север,
Я пил мороз, как водку пьют.

Когда я грозы пил, бывало,
Чья слава землям дорога,
Как будто верхний край бокала,
Сверкала радуга-дуга.

И вновь шиповник цвел колючий,
Сочился хмель из темных скал.
Я, поднимавшийся на кручи,
Хмельные запахи впивал.

Земной красой я упивался,
Благославлял ее удел.
Не раз влюблялся, убивался
И песни пил, как песни пел.

Людской души сложна природа,
Я пил с друзьями заодно –
В час радости – бузу из меда,
В час горя – горькое вино.

И если сердцем пил, то не пил
Забавы ради и утех.
Я Хиросимы видел пепел,
Я фестивалей слышал смех.

И, резко дунув, как на пиво,
Чтобы пустую пену сдуть,
Пил жизни суть: она не лжива,
Она правдива – жизни суть.

Люблю и радуюсь, и стражду,
И день свой каждый пью до дна,
И снова ощущаю жажду,
И в том повинна жизнь одна.

Пускай покину мир однажды
Я, жажды в нем не утоля,
Но людям жаждать этой жажды,
Покуда вертится Земля.

К дальним звездам, в небесную роздымь
Улетали ракеты не раз.
Люди, люди – высокие звезды,
Долететь бы мне только до вас.

---

---

Рәсүл Ғамзатов
(1923 – 2003)

ЛӘҒНӘТ
Ҡәһәр төшһөн тишек турһыҡҡа,
Һаҡламаһа балдың зәһәрен.
Хәнйәр булһа әгәр тутыҡҡан,
Ҡыны менән уға – ҡәһәрем.

Ҡәһәр төшһөн һалҡын шиғырға,
Башты йылытмаған башлыҡҡа,
Ярамаһа шеш ит ҡурырға,
Ләғнәт – шешкә, ләғнәт – шашлыҡҡа

Намыҫ заты һиңә йоҡмаһа,
Ҡәһәрләйем вәхши ғәҙәтең,
Әсәң телен һанға һуҡмаһаң,
Ләғнәт һиңә, минең ләғнәтем!

Ғүмер баҡый әҙәм балаһы
Белмәһә бер оят эрәтен.
Асылмаһа ҡунаҡ ҡапҡаһы,
Уға ла бар минең нәфрәтем.

Ҡәһәр төшһөн алдыҡ-ялғанға,
Ниндәй генә төҫкә кермәһен!
Ил йолаһын ергә һалғанға
Ләғнәт минән – күҙем күрмәһен!

Ҡәһәр төшһөн алдыҡ-ялғанға,
Өкө төҫлө ҡасҡан өрәккә,
Хилаф ҡылып анты алдында,
Һүҙе елгә осҡан сепрәккә.

Баш эймәйсә туған тауҙарға,
Башын эйһә кеше түрәгә,
Мин әҙермен уны ҡарарға,
Маңлайына мылтыҡ терәргә.

Үҙ әсәңдең барын онотоп,
Хурлыҡ илтһәң ата йортона,
Апай-һеңлең торһа ут йотоп,
Ләғнәт минән һин – ер ҡортона!

Ҡәһәр төшһөн туң бер маңлайға,
Ялағайҙы әгәр хуп күрһә,
Ләғнәт бер тәкәббер малайға,
Аҡ һаҡаллы ҡартты юҡ күрһә.

Яу юҡта ла ләғнәт ҡурҡаҡҡа,
Икеләтә ләғнәт – яу барҙа.
Ләғнәт ҡомһоҙ, моңһоҙ ир-атҡа
Ҡурҡаҡ менән бер үк ҡатарҙан.

Миңә оҡшай бөтә халыҡтар.
Берәйһенә яла яғырға,
Һүҙ әйтергә кемдең хаҡы бар? –
Өсләтә ҙур ләғнәт уларға.

Һәм ҡәһәрем төшһөн йән дуҫҡа,
Ауыр саҡта ҡулын һуҙмаһа.
Ләғнәт тағы һатлыҡ тауышҡа,
Төрлө ҡорға ярап буҙлаһа!..

ЙЫЙЫЛЫШТАР
Йыйылыштар! Телмәр һәм сығыштар,
Ятлап бөткән һүҙҙәр – ҡойола!
Ҡай саҡ миңә төрлө йыйылыштар
Илде баҫҡан яуҙай тойола.

Елә состав, оса самолеттар,
Кәңәшмәгә – бөтә ил менән.
Һалмай унда кеше ниндәй йорттар,
Күпме үлән сапмай тел менән!

Һүҙҙән алйып, ташсы серем итә,
Ә бинаһы көтә терәүҙе...
Аҙна буйы хирург сәсәп бөтә, –
Ҡыл өҫтөндә хәле берәүҙең!

Көтөүселәр көн-төн һүҙ йоталар,
Ә малдарын көтә бүреләр.
Бер юл шиғыр баҫмай газеталар,
Йыйылыштан отчет бирәләр.

Ауылда ут сыҡҡан, өйҙәр яна,
Төтөнөн ел күккә мендерә.
Ә пожарник, телмәр тотоп, ана,
Кәңәшмәлә янғын һүндерә.

Таңдан кискә саҡлым бер конторҙа
Сират тора халыҡ хәҙер ҙә.
Ҡабул итеү көтмә директорҙан,
Замдары бит доклад әҙерләй.

Тиҙерәк, яҡташ, ҡара ҡайтыу яғын,
Иғтибар ул булмаҫ, юҡ бында.
Сөнки улар телмәр яҙа тағы
Иғтибарлы булыу хаҡында.

Әй, таҫма тел! Туҡта, сеү, бер аҙға!
Һин еҫкәгән хәреф юлдары
Торһа икән берәй бураҙнаға,
Һөйәленә эшсән ҡулдарҙың!..

Ебәрегеҙ яуға – баш һалырмын,
Йыҡ, тиһәгеҙ – урман йығырмын.
Трибунанан әйтмәҫ һүҙҙе әйтермен,
Яҙ, тиһәгеҙ – яҙып шиғырын.

Эй, йәшәге килә, килә яҙғы,
Илгә булһын ине һәр һулыш.
Тик шиғырым бөтмәй ҡалды тағы:
Тағы саҡырҙылар – йыйылыш!..

МОСТАЙ КӘРИМГӘ
Бына тағы аҡ ялдарын сайҡап,
Ҡар һыпырта елдәр тауҙарға.
Тау артылып, ярһып, атлығып, тим,
Ғәскәр мәллә саба яуҙарға?

Бүркем һалып туған буҫағала,
Сал сәстәрен ҡаҡтым йонсоуҙың.
Йылдар һымаҡ, осҡан йылдар һымаҡ
Күрҙем, Мостай, шул ҡар осоуҙы.

Тиҙ ирене, ҡарҙай, календарҙар...
Тартмаһа ла мода-уйындар,
Нисек кенә тимә, беҙгә лә бит
Ҡағылып үтте, дуҫҡай, ул йылдар.

Хаталандыҡ беҙ ҙә һинең менән, –
Ҡыҙмаса ла, айыҡ саҡта ла.
Тик яңынан асҡан күҙебеҙҙе
Йәшермәнек, йәштәр сыҡһа ла.

Хәтеремдә: өнһөҙ ғазап татып,
Ҡайсын Кулиевтар ҡайтҡанса,
Йөрәктәрҙе ауыр бер ҡара таш
Йылдар буйы баҫып ятҡан саҡ.

Аҡтар әле күңел дәфтәреңде,
Үткәндәргә шар ас ҡапҡаны.
Олоғайҙыҡ, Мостай, бәғзеләрҙәй,
Юҡ, тормабыҙ инде ваҡланып.

Беҙҙең сая сал баштарҙа хәҙер
Уй артынан уйҙар эйәргән.
Ҡолай торғас тояҡ аҫтарына,
Иркен ултырабыҙ эйәрҙә.

Ҡар өҫтөндә усаҡ үрләтәбеҙ,
Һаҡ йәндәрҙе урап уҙабыҙ,
Һәр бәхәскә инде ташланмайбыҙ,
Бик буштары күп шул уларҙың.

Һоҡланыр мәл түгел үҙ-үҙеңә,
Ашыҡтырып юлдар саҡыра.
Шөһрәт түгел, шиғриәтте наҙлап,
Йән аямай эшләр саҡ тора.

Ерҙе бит йә сасҡау һыуыҡ ҡоршай,
Йә сәскәгә күмә муйылдар.
Беҙгә иң-иң яҡшы уҡытыусы –
Ул бит йылдар, Мостай, ул – йылдар.

Яҙа беҙгә сырхап ятҡан ерҙән
Бәй аҫтында һулҡҡан яралар.
Тәүбәләргә килеп, хаҡ һүҙ көтөп,
Төрмәләрҙән хатта яҙалар.

Һабансы ла яҙа, ураҡсы ла,
Яҡын итеп ара алыҫын.
Ә йылдар һуң? Оса! Шул йылдарҙы
Эйәрләһен шағир намыҫы.

Туп-туп булып осоп ҡайтҡан йырҙар
Яңғырар тиҙҙән яҙын һәр ерҙә.
Ярай әле, Мостай, һин эргәлә
Тоғро дуҫ та, ысын шағир ҙа.

ЙОНДОҘҘАР
Йондоҙҙарым, йондоҙҙарым
Күҙләй минең йырҙарҙы,
Күҙҙәреләй, күҙҙәреләй
Иҫән булмағандарҙың.

Ҡолаҡ һалам, әйтә заман,
Аттырғанда таңдарҙы:
— Намыҫы бул, намыҫы бул
Яуҙан ҡайтмағандарҙың.

Тау иленең тоғро улы
Һайламаҫ юл таҡырын;
Бәлки, мин дә, бәлки, мин дә
Йондоҙ булып балҡырым.

Һаман янып күҙ ташлармын
Йырына башҡаларҙың –
Күҙе булып, күҙе булып
Беҙҙең замандаштарҙың.

ДАҒСТАН ЙОНДОҘО
«...Йондоҙ менән йондоҙ һөйләшә...»
М. Ю. Лермонтов
Күргәнем бар байтаҡ ҡалаларҙы,
Аполлондар баҫҡан йорттарҙы,
Арыҫландар һаҡлар ҡапҡаларҙы,
Эсендәге шәрә заттарҙы.
Бинокль тотҡан йәштәр, тай-тулаҡтар,
Беҙ үксәле туташ-ханымдар
Тамашаға килһә ағылып,
Мәрмәр һарайҙарға ингән саҡта
Шәүләләре ҡала сағылып.
Нисә быуат шулай залдарында,
Өҫтөн-башын ҡарап көҙгөнән,
Күпме кеше үтеп киткән бында
Яғымлы һәм уҫал йөҙ менән!..

Күрҙем бында яҙмыш иркәләрен –
Бәрхәттәргә батып ултырған
Ҡарттарын да. Маңлай-сикәләрен
Гүйә, көй тамғаһы тултырған!..
Минең дә бар, күҙ йәшемде түгеп,
Ултырғаным өҫкө балконда.
Шашҡан мавр, юҡ, һөйгәнен түгел,
Мине быуҙы шул саҡ алҡымдан.
Дон Кихот та мине азат итте,
Ғалим-бесәй әкиәт һөйләне,
Болот менән Демон ҡаплап китте,
Ҡафтау аша осоп бер мәле.
Марияға ғашиҡ ул мин инем,
Юҡ, ҡарт әсир – гетман шашманы.
Ул мин, ул мин эҙләп, табып бирҙем
Көлһылыуҙың гәлсәр башмағын.
Ялған менән хаҡлыҡ алышҡанда,
Был алышта мин дә ҡатнаштым.
Бәхетһеҙҙе ҡурсып булышҡанда,
Күҙҙәремдә йәш йә ҡан ташты.
Ә сәхнәне шаршау ҡаплағанда,
Ҡупҡан саҡта алҡыш дауылы,
Бер мин өндәшмәнем. Күҙ алдымда
Тауҙар ятты, ятты ауылым.
Аҙ инеме уның ғәм-ҡайғыһы?
Көнләгәндә ир-ат үҙ йәрен,
Уларҙың бит шулай һәр ҡайһыһы
Үкһеп-үкһеп ҡыҫты хәнйәрен!..
Гамлет, Офелия һәм Джульетта –
Барыһын да тауҙар тыуҙырҙы.
Тик тыуманы, меңәр йыл уҙып та,
Шекспиры ғына тауҙарҙың.
Тау йырланы, ҡушып үҙ моңона
Йылға шауын, ҡоштар һайрауын.
Тик тыуманы Бах, Бетховен ғына,
Баҫып тауҙың хәнйәр ҡайрауын.
Ошо хәнйәр ослап ҡуйған саҡта
Джульеттаның ҡыҫҡа ғүмерен,
Шағир түгел, ҡонсол ир был хаҡта
Ҡурғаш менән әйтте һүҙҙәрен.

Был мәңгелек ауыр хикәйәтте
Йырлаһалар тауҙа йырсылар,
Һатлыҡ булат уны һәләк итте,
Ергә ҡойоп ҡыҙыл тамсылар.
Мәңге шулай ғүмер кисерҙеләр,
Мәңге шулай ҡан-йәш түктеләр.
Аҡыллыға ағыу эсерҙеләр,
Йырсыларҙың ауыҙын тектеләр.
Йөҙөнсө ҡат шуға йырҙарымда
«Аврора»ның яң(ғы)рай күкрәүе.
Ул уятты тыуған тауҙарымды,
Ул ҡуҙғатты ерем тетрәүен.
Тауҙар күкрәгендә ташып килгән
Тау йырына ул бит юл асып,
Телһеҙгә – тел, күҙһеҙгә күҙ биргән
Ирек килде, йәйеп ҡоласын.
Шул килеүҙән ерем сәскә ата,
Дуҫ ҡулдарға һуҙа ҡулдарын.
Кремлдә йырлай ошо хаҡта
Гидат ҡумыҙының ҡылдары.
Үҙ телендә йырсы йыр йырлаһа,
Күңеле ирей тауҙар халҡының.
Бар донъяны хатта ялмай ҙаһа
Беҙҙең бейеүҙәрҙең ялҡыны!
Ят диңгеҙҙәр яры – Сингапурҙа,
Токиола – ҡайҙа булһам да,
Аңланылар барыһын минең йырҙан,
Яуап тапты минең илһам да.
Нил буйына, Сена ярҙарына –
Ҡайҙа барһам, ошо урында –
Тау йондоҙо меңдәр араһынан
Ҡойондорҙо мине нурында.
Кескәйлеген күрһә лә бит күҙем,
Уның менән юлға ҡуҙғалам.
Ниндәй генә булһа ла ул үҙе,
Унһыҙ миңә нур юҡ донъяла.
Тик ниңә һуң беҙҙә бәғзе бәндә
Вәғәз уҡый һаман ялҡытып:
Бар халыҡҡа, имеш, күк йөҙөндә
Етмәгәнме бер ай балҡыуы?..

Ни кәрәге, имеш, баш ватыуҙың,
Ваҡ йондоҙҙар ҡасан ҙурайған? –
Тоторға ла ошо мең йондоҙҙо
Уҡмаштырыр кәрәк бер айға.
Халҡыбыҙ аҙ, еребеҙ тар икән,
Әйҙә шул ай нурын өләшһен.
Йыр-шиғырға күрше тел бар икән,
Бәй, шул телдә балаң һөйләшһен.
Ҡайһы саҡта минең ғалим яҡташ
Тамаҡ ҡырып, гәпкә керешә.
Ниңә усаҡ, имеш, әй, һантый баш,
Ут һорап бар, ана, күршеңә!..
Әй, Тыуған ил! Яҙын сәскә атып,
Емеш бирһә баҡсаң көҙҙәрен,
Сәскә атмай ҡалғаны юҡ ятып
Минең дә бит тыуған ерҙәрем.
Йәш булһа ла уның ағастары,
Аҙ булһа ла әле емеше,
Ныҡтың да бит булған йәш саҡтары,
Нығыр әле, тимен, мин – кеше.
Тик ишетәм йәнә шомло һүҙҙе,
Күрәҙәсем юрай ныҡышып:
Япраҡ ҡойор, имеш, ағас беҙҙең,
Тамырынан яҙыр ул ҡышын...
Был тәңгәлдә минең бар үҙ уйым:
Ҡороторғамы һуң уларҙы
Тау илкәйе быуат-быуат буйы
Ҡаны-йәше менән һуғарҙы?
Ана, ҡояш, һүҙем антым булыр:
Аҙ булһа ла һаны аварҙың,
Беҙҙең дә үҙ Глинкабыҙ тыуыр,
Үҙ Пушкины тыуыр тауҙарҙың!
Йондоҙ карабында осоусылар
Айға табан аҡ юл һалырҙар,
Ерҙең төҫө итеп, бәлки, улар
Илем көйөн юлға алырҙар.
Ете диңгеҙ аръяғында яңғырар
Тауҙар йыры, күңел тетрәтеп,
Һәм тауҙарҙа тыуған рәссам яһар
Яңы мадоннаның һүрәтен!..

Үткән юлға баҡсы, замандашым:
Тау-тау булып ҡайғы теҙелгән.
Беҙ саҡ килеп таптыҡ йылға башын,
Улдарыбыҙ етер диңгеҙгә!
Ә ейәндәр яулар дан-шөһрәтте,
Тау артынан тауҙар артылып.
Беҙ баҡырын тапһаҡ шиғриәттең,
Һеҙ табығыҙ уның алтынын!..
Тағы төн уртаһы. Мин күгемә бағам
Аҡҡош юлы нурын өләшә.
Әйтерһең дә, әҙәм холҡон алған –
Йондоҙ менән йондоҙ һөйләшә.
Күк дәүен дә, кесеһен дә таҡҡан –
Бар йондоҙ ҙа биҙәй күк йөҙөн.
Минең ҡарлы тауҙарыма баҡҡан
Туған йондоҙ – бына ул үҙе...
Яна һәр саҡ баҙлап ҡараңғыла,
Нурғынаһы хайран итерлек.
Ҡыҫыҡ түгел уға был донъяла,
Башҡаға ла урын етерлек.
Шағирҙарға майҙан еткән һымаҡ,
Ғәҙел бүлгән улар урынды.
Эй, йондоҙом, ҡой үҙеңдең тоноҡ,
Ләкин ҡабатланмаҫ нурыңды!..

ҺАНДУҒАС ЙЫРЫ
Таң атҡас та кис булғас,
Бер йыр йырлай һандуғас.
Берәү булғас ни бары,
Ни хаҡында ул йыры?
Ялҡытмағас һис ул йыр,
Тыуған ер хаҡындалыр!

ТУҒАН ТЕЛ
Төш тиһәң дә төш инде был, сәйер:
Үлем килде бөгөн йән һорап.
Тауҙарымдың ҡайнар ҡуйынында
Ятам, имеш, сарсап, ҡанһырап...

Сылтыр-сылтыр аға, саба йылға,
Бер кемгә лә юҡ, тип кәрәгең.
Ә мин ятам, тыуған ерҙе ҡосоп,
Ер булмаҫтан элек йөрәгем.

Үлем баш осомда, тик хәлемде
Белмәй һис кем, килмәй яныма.
Тик ҡайҙалыр, алыҫ, бөркөт саңҡый,
Тик кемгәлер болан ялына...

Ир ҡорона аяҡ баҫҡас ҡына
Әрәм булды, тиеп иларға –
Әсәм дә юҡ, дуҫ-иш, бисәм дә юҡ,
Һынсы ла юҡ сеңләп йырларға.

Ятам шулай хәлһеҙ, тәнем йәнһеҙ...
Ҡапыл шул саҡ бына яҡында
Ике кеше килә лабырлашып
Үҙ телемдә ниҙер хаҡында.

Тау иленең бөркөү ҡыуанында
Мин йән бирәм, үләм... Ә улар? –
Ниндәйҙер бер Хәсән хәйләләрен,
Мут Ғәлиҙе һөйләп баралар!...

Йәнгә яҡын, таныш был һүҙҙәрҙән
Мин аңыма килдем, аңланым:
Юҡ, үлемдән мине им-том түгел,
Тик туған тел ҡурсый алғанын.

Башҡаларға башҡа телдәр дауа,
Тик ул телдә яҙмам ғүмергә.
Әгәр иртән, телең юҡ, тиһәләр,
Мин бөгөндән әҙер үлергә.

Телем өсөн һәр саҡ йәнем әсей,
Ярлы тиһәләр ҙә телемде,
Бейек менмәһә лә, бөйөк миңә,
Төҫкәйе ул миңә илемдең.

Тойормо һуң улым башҡа телдә
Мәхмүт йырындағы ялҡынды?
Шулай уҡ мин үҙ телендә яҙған
Һуңғы йырсыһымы халҡымдың?

Мин тормошто һөйәм, һөйәм ерҙе,
Ерҙең хатта һәр бер мөйөшөн.
Йырланым мин бөтә Совет илен,
Сыҡмаһа ла һәр йыр килешеп...

Мин йәнемдәй күрәм ирек илен,
Мин әҙермен ғәзиз йәнемде
Уның өсөн ҡайҙа бирергә лә!..
Тик үҙ ерем алһын тәнемде!

Тик ҡайһы саҡ яҡташтарым минең
Цадалағы бер таш янында:
Ғамзат улы Рәсүл ята, тиеп,
Туған телдә иҫкә алһындар.

ЕР ӘЙЛӘНӘ ИКӘН...
Мин ҡояшты эстем, һыу эскәндәй,
Үрләй-үрләй тауын ғүмерҙең.
Шәфәҡ ҡалҡып, шәфәҡ батҡанда ла
Алһыу һутын уның һемерҙем.

Ҡырлас, мәғрур тауҙар илендә мин,
Шарлап ятҡан саҡта ҡар һыуы,
Йондоҙҙарҙы эстем шишмәләрҙән,
Баҫмаҫмы тип йөрәк ярһыуын.

Йәшел туғайҙарға, ҡыуаҡтарға
Белдем ниндәй болот яуаһын.
Күк йөҙөнөң зәңгәр касаһынан
Ҡомһоҙланып эстем һауаһын!

Тау яғалап менгән һуҡмаҡтарҙа
Эстем елбәҙәк ҡар бөртөгөн.
Ирегән шул елбәҙәктең әле
Иренемдә тоям һәр төгөн.

Мин яҙҙарын эстем тауҙарымдың
Яландарҙа орлоҡ сәскәндә,
Эстем сасҡау Төньяҡ һалҡындарын,
Ҡеүәтле бер хәмер эскәндәй.

Мин, йәшенле ямғырҙарҙы эсеп,
Күрҙем нисек үлән ҡалҡыуын,
Мөлдөрәмә тулы гәлсәр кеүек,
Ер өҫтөндә йәйғор балҡыуын.

Сәскә атты тағы гөлйемештәр,
Ҡомалаҡтар толом үҫтерҙе.
Ҡаяларға менеп, мин уларҙың
Хуш еҫтәрен эсеп иҫерҙем.

Иҫерҙем мин ерҙең күркен күреп,
Яҙмышына бәхет юраным.
Үлә яҙып күпме ғашиҡ булдым,
Йырҙар эсеп, йырҙар йырланым.

Таш түгел бит кеше күңеле ул,
Мин, дуҫлыҡтың белеп ҡәҙерен,
Ҡыуанғанда – балдан буҙа эстем,
Ҡайғырғанда – эстем хәмерен.

Эсһәм эстем тик күңелем менән,
Уйын-көлкө өсөн эсмәнем.
Күрҙем сөнки Хиросима көлө
Фестивалдәр буйлап күскәнен...

Һыра эскән һымаҡ, өрә-өрә –
Күбегенән бөткәс асылып, –
Мин тормоштоң нәҡ асылын эстем:
Ялған түгел уның асылы!

Һөйәм, һөйөнәм һәм көйөнәм мин,
Төбөнәсә эсәм көнөмдө.
Эскән һайын һаман эскем килә
Һәр бер көнөн шулай еремдең.

Ер әйләнә икән, мин йыуанам, –
Танһыҡтарым ҡанмай ҡалһа ла, –
Мин китһәм дә, кешеләр бит ҡала
Ошо һыуһау менән донъяла!

Ракеталар оса йондоҙҙарға,
Оса алыҫ, төпһөҙ диңгеҙгә.
Кешеләрем – бейек йондоҙҙарым,
Етһәмсе мин осоп тик һеҙгә.