I. Көндәлектәр
КӨНДӘЛЕКТӘР
1961
18 май.
Салауаттың урманға барғанда биргән һорауҙары.
— Атай, был сәскәләрҙең исеме нисек?
— Һары сәскәләр, улым. һыйырҙар яратып ашай уны.
— Ә малай ашамай.
— Малайҙар ҙа ашай – көстәре күп була, ә һыйырҙың һөтө күп була.
— Атай, бынау һыйыр ниңә теге яҡҡа сығып бара?
— Аръяҡта үлән ҡуйы була, шуны ашарға сыға.
— Ә ағып китмәйме?
— Юҡ, ул бит һәләк матур йөҙә.
— Ә мин белмәйемме?
— Ҙур үҫкәс, һин дә белерһең...
— Атай, ниңә был паромдың ике кәмәһе бар?
— Ауып китмәҫкә. Паромға бит ана машиналар ҙа керә. Бойҙай ташыйҙар.
— Атай, унда бик түбән тауҙар бармы?
— Бик түбән түгел, бик бейек тауҙар тиң. Бар улар.
— Атай, был ниндәй соҡорҙар?
— Силос соҡорҙары улар, улым. Бына шунда кукуруз сәсәләр ҙә, үҫкәс, комбайн менән урып алалар, шунан күмәләр. Аҙаҡ ҡаҙып алып, ҡыш буйы һыйырҙарға ашаталар.
— Тәмле буламы?
— Тәмле, телеңде йоторлоҡ була.
— Әллә һинең ашап ҡарағаның бармы?
— Юҡ, ашамаһам да беләм.
— Атай, ағас алырға һин шунда килгәйнеңме?
— Эйе.
— Сыйырсыҡтар шунда йоҡлаймы?
— Юҡ, улар ауылда йоҡлай, бында тик селәүсен эҙләргә генә киләләр.
— Нәмә яҙаһың, атай?
— Ҡоштар матур һайрай тип.
— Атай, ана сәскә! Ҡайтҡанда алып ҡайтырбыҙ йәме?
— Ярар.
— Ана тағы берәү, икәү. Атай бынауһы нәмә?
— Һөтләгән.
— Ашайҙармы уны?
— Ашайҙар.
— Нәмәһен ашайҙар?
— Һабағын.
— Ә сәскәһен ашамайҙар, имәләр генә, эйе бит?
— Эйе, улым, эйе. Атты тик йомшаҡ юлдан ғына алып бар. Аяҡтары ауырта бит.
— Алдағы аяҡтарымы?
— Алғыһы ла, артҡыһы ла...
Бара торғас, тағы бер һорау:
— Атай, ҡыш бабай кемдең бабайы?
— Ботә кешеләрҙең дә бабайы.
— Ә алла бабай?
— Юҡ ул алла бабай!..
— Үлтергәндәрме?
— Үлтермәгәндәр, ул бөтөнләй булмаған.
Аттың тирләгәнен күреп Салауат тағы:
— Ат әллә үлергә тырыша инде? – ти.
— Ниңә?
— Ана әллә ҡайҙан һыу аға.
— Тирләгән бит ул...
— Был кемдеке урман, атай?
— Бөтә кешенең дә урманы ул.
— Ә иң алда беҙҙеке булғанмы?
— Юҡ, ул иң алда бөтә кешенеке булған. Хәҙер ҙә. Беҙҙеке лә, бабайҙарҙыҡы ла, әбейҙәрҙеке лә, малайҙарҙыҡы ла, һинеке лә – бөтә кешенеке. Шуның өсөн бөтә кеше лә уны яратырға тейеш.
Ҡайтҡанда умырзая сәскәләрен йыябыҙ.
— Һин Фәниә апаңа йый, ә мин мамама йыям, – тим.
— Юҡ, һин Фәниә апаға, ә мин мамаңа, – тип ҡаршы төшә.
Шулай килештек тэ, күп итеп умырзая йыйып алдыҡ. Мин тик бөрөләнеп сәскә атырға ултырғандарын ғына йыям, ә Салауат бөтәһен дә йүгереп-йүгереп йыя. Тик сәскәләре ҡайтып еткәнсе лә йәшәй алманы, һулып бөттө. Мин үҙемдекен бүлеп бирҙем.
18.VIII.
Бына – беҙ Малеевкала. Серафимович исемендәге Ижад йортондабыҙ. Марат менән Рафаэль 7-се бүлмәгә, мин элекке врач бүлмәһенә – 15-се бүлмәгә урынлаштым.
Мәскәүҙән Белорус тимер юлындағы Дорохово станцияһына килеп тошкәс, станцияла бер сәғәт ярым нишләргә лә белмәй ултыра инек, ижад йортонан еңел машина менән килеп алдылар.
Литфондта путевкалар биреүсе Мэри Абрамовна беҙҙе ултыртып ҡуйҙы. Беҙгә билдәләнгән бүлмәләргә икенсе кешеләр урынлашып бөткән. 25-се бүлмәне Яҡуп Ҡолмой алған булып сыҡты. Беҙ һүҙгә килешеп тормайынса, ҡайҙа етте шунда ҡалырға риза булдыҡ. Рафаэлдең кәйефе ҡырылып китте, Марат бер көлкө хикәйәләр китабын уҡырға кереште, ә мин бына, бүлмәне бер аҙ тәртипкә килтерҙем дә, ҡәләм сарларға ултырҙым. Юҡһа, һуңғы ваҡытта салғы-һәнәк тоторға ғына өйрәнеп киткән ҡулдар. Яҙынырға ла ҡыйын.
Бына хатта һөйләм төҙөүе лә әллә нисек – ят бер эш кеүек. Ә яҙыу һағындырған, эшләге килә.
Эште төштән һуң башларға булдыҡ. Иртәнге сәйҙән һуң урман буйлап йөрөгәндә, ныҡлы көн тәртибе булдырырға, өсөбөҙ ҙә шул тәртипте боҙмай һаҡларға һүҙ ҡуйыштыҡ.
18/VIII.
Кис. Эшкә төштән һуң да тотоноп китә алманыҡ. Көн болотло, баҫлыҡтырып тик тора. Мин төшкө аштан һуң йоҡлап алырға тигән тәҡдим индерҙем. Рафаэль дә, Марат та риза булдылар. Шулай итеп, өс кешегә бер автор булыу бик ҡыйын икән. Әле беребеҙҙең, әле икенсебеҙҙең эш кәйефе юҡ. Ләкин йоҡлап торғас, сәй эстек тә, эште башларға булдыҡ. Тәүҙә персонаждарҙың алдан әҙерләнгән диалогтарын уҡып, бер аҙ характерҙары билдәләп сығырға, унан һуң һәр характерға ярашлы ситуация юлдарын – икенсе пәрҙәнең сюжетын төҙөп ҡуйырға тотондоҡ. Һәм тәүге рейд уңышлы ғына сыҡты буғай. Өсөбөҙ ҙә эш дәрте менән яна, эҙләнә, илһамлана башланыҡ.
Шулай итеп, эш башланды.
Сәғәт 1-се яртыға тиклем ултырҙыҡ та ятырға булдыҡ.
Бер аҙ ваҡыт, ут һүнеп торғанда, май шәм яҡтыртып эшләнек. Утты бик ныҡ күк күкрәгәнгә һүндерҙеләр, буғай. Бына әле лә йәшен йәшнәп, күк күкрәп тора. Йәшен яҡтыһында урман бик асыҡ күренеп ҡала ла, бейек шыршы баштары тағы ла ҡараңғылыҡҡа сумып юҡ була. Тағы, тағы...
Тәҙрәнән оҙаҡ ҡына шул күренеш менән һоҡланып торҙом.
Япраҡтар шаулай. Урман геү килеп тора. һуңғы күк күкрәүҙәрелер инде был. Йәй үтеп тә китте. Хәҙер инде көҙгө ямғырҙар башланыр. Өйҙәгеләр нишләй икән?..
19/VIII.
Икенсе күренеште башланыҡ. Бик ауыр бара. Сөнки Нурҙың дә, Зөһрәнең дә характерҙары әле асыҡланмаған, икеһе лә ҡатмарлы образдар. Шулай ҙа образға инә башланыҡ кеүек. Тик көндөң ямғырлы булыуы ғына күңелде томалап тора. Иртәнән бирле быҫҡаҡлап ямғыр һибәләй... Унан һуң өс кешегә бер кеше булыу ҙа бик еңел түгел – өсобөҙ өс яҡҡа тарта. Аҡҡош, суртан, ҡыҫала кеүек булабыҙ. Ә йөк урынынан ҡуҙғалмай ҙа тиерлек.
Кис. «Граф Монте Кристо»ның 1-се серияһын ҡараныҡ. Бына ҡайҙа сюжет ҡора белеү!.. Ләкин әкиәт шул, бер ҙә ышандырмай. Ә шулай ҙа класс уҡыусылары кеүек ҡыҙығып ҡарайһың. Мин уны уҡымай ҡалдым. Ләкин бәләкәй саҡта төнө буйы күрше малайы Кимдең һөйләгәне әле лә иҫемдә. Бик күп мажара китаптарын мин тик уның һөйләүе аша белдем. Аҙаҡ русса уҡый башлағас, улар уҡылмай ҡалды. Бала саҡта уҡый торған китаптар татар-башҡорт әҙәбиәте һәм тәржемәләр менән генә сикләнде, әлбиттә. Бына шуның өсөн дә хәҙер күп уҡыған кешеләр араһында ҡыҙарырға ла тура килә.
20/VIII.
Бөгөн дә көн төшкә тиклем ямғырлы булды. Эш бармай. Туҡталып ҡалдыҡ. Сөнки геройҙарҙың характерҙары асыҡ билдәләнмәгән, көсләп һөйләштерәбеҙ, ләкин был эш ҡомдан арҡан ишергә тырышыу кеүек мәғәнәһеҙ. Рафаэль артабан эшләүҙе талап итеп мыжый, ә Марат менән минең эшкә ҡул бармай. Рафаэль беҙҙе ялҡаулыҡта, э беҙ уны диктаторлыҡта ғәйепләйбеҙ. Ул бер үҙе бер-ике диалог яҙып ҡараны ла беҙҙе әрләргә тотондо, ә Марат менән мин диванға һуҙылып яттыҡ та шиғырҙар тураһында хыялланырға керештек.
— Давай, лучше һәр беребеҙ айырым яҙып ҡарайыҡ, – тип тәҡдим итте Рафаэль.
Ләкин былай ҙа эш барып сыҡмағас, урманға сығып киттек. Бик оҙаҡ урман буйлап бәхәсләшеп йөрөнөк. Пьеса тураһындағы бәхәс политик бәхәскә әйләнеп китте, ләкин бының бер ниндәй ҙә файҙаһы теймәне...
Урмандан, киреһенсә, бер-беребеҙгә асыу килеп, арып ҡайттыҡ. Бер-беребеҙгә ҡарағы ла килмәй хатта... Күңелде һалҡын, тупаҫ бер өмөтһөҙлөк солғап алды. Ваҡытты былай мәғәнәһеҙ рәүештә һәләк итеү өсөн эс боша, бөтә был хәлдән хатта күкрәк тығыҙланып тора. Әллә был Малеевканы ташлап китергәме? Ҡайҙа китергә? Китергә аҡса юҡ. Тирә-яҡта эшһеҙ йөрөгән ауырыу-сырхау ҡарт-ҡарсыҡтарҙың шул тиклем күп булыуы, бер туҡтауһыҙ ашау менән мәшғүл булыуы ла күңелде иҙеп тора. Был Малеевкаға путевка алып бик яңылыштыҡ беҙ. Был ижад йорто түгел, әллә ниндәй мәғәнәһеҙ инвалидтар йорто. Ну ашайҙар ҙа һуң был әрәмтамаҡтар, көнө буйы тығыналар ҙа, аш һеңдереү өсөн, ҡырмыҫҡалар кеүек, урман юлдары буйлап мыж килеп йөрөйҙәр. Бер генә ысын яҙыусыны күрмәҫһең. Бөтәһе лә әҙәбиәт тирәһендә ураланыусылар һәм уларҙың ғаиләләре, туған-тыумасалары. Бөтәһе лә май йыялар, ҡорһаҡ үҫтерәләр, тел сарлайҙар.
Бер нисә ҡарт ҡына эшләй булһа кәрәк. Беҙҙең Әҙәбиәт институтының элекке профессоры Павел Иванович Новицкий, бер чечен ҡарты, Төрөкмәнстандан килгән рус яҙыусыһы Бишеп Алиев – шулар ғына эшләй булһа кәрәк. Ҡытай теленән тәржемә итеүсе, элек беҙҙең институтта ҡытай әҙәбиәтен уҡытҡан Эйдлин һәм минең менән бер курста уҡыған Игорь Сеньков бар ине – улар ҙа ҡайтып китте.
Я. Ҡолмой Сабитов тигән бер татар ағай (полотер) менән эсеп йөрөй, йә ваҡытын бильярд уйнап үткәрә. Беҙҙең уның менән уртаҡ һүҙебеҙ ҙә юҡ. Әйтерһең, беҙ башҡа республиканан килгән таныштар ғына. Бик ҡыҙыҡ бит? Ғәжәп!.. Әллә үҙен пьесаға тотоп индерергәме?
— Давай индерәбеҙ! Бөтә Ҡолмой, Ихсан, Иҙелбай һәм Мөслим Мараттарҙы, бөтә графомандарҙы бергә йыйған бер тип тыуҙырырға кәрәк! – тигән фекергә килдек. Исеме әйҙә Дауыл Шәрәфи булһын!.. Юҡһа шағир Нур образын был типтан башҡа асыу момкин дә түгел. Образ үҙ мөхитендә генә тыуырға тейеш...
Төшкө аштан һуң Рафаэль бильярд һуғырға киткәс, Марат менән бөтә образдарҙы барлап, характерҙарҙы һәм уларҙың маҡсат-нагрузкаларын, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен аныҡлап сыҡтыҡ. Пьесаның социаль йөкмәткеһен билдәләү менән үк, ҡапыл өмөт сатҡыһы балҡып киткәндәй булды. Рафаэль бүлмәгә ҡайтып ингәндә инде, беҙҙең йөҙҙәргә ижад төҫө кереп, күңелдәрҙе илһам ҡанаты һыйпап киткәндәй ине... Ул да беҙҙең фекергә ҡушылып китте.
— Һин юҡта беҙҙең баш эшләй, һин беҙҙең инициативаны быуып тораһың икән! – тип көлөштөк.
Иртәгә Марат «Йәш гвардия» издательствоһына Мәскәүгә барып килгәс, иртәнән һуңға ныҡлап эшкә тотонорға кәрәк, тигән ҡарарға килдек.
— Беҙ бик аскеттарса йәшәйбеҙ бит әле, – тине Марат. һәм беҙ ҡатын-ҡыҙҙар яғын да ҡараштырырға булдыҡ. Ләкин – һәләтлек етмәй! Быҙауҡайҙар шул беҙ был яҡҡа. Шулай ҙа өмөт юҡ түгел.
20/VIII.
Марат Мәскәүгә китте, Рафаэль бильярд уйнай, мин Пришвиндың библиотекаға ҡатыны бүләк иткән «Незабудки» китабын алып уҡырға тотондом.
Пришвиндың ҡатыны ла үҙе кеүек. Бик ҡыҙыҡлы фекер йөрөтә. Сәнғәттәге һаранлыҡ тураһында:
«... Жизнь становится все напряженней в стремлении лучших людей разрушить преграды – националистические, имущественные, всякие, – порождающие вражду и войну на земле. И чем обширней пространства, охватываемые этими усилиями, тем короче сигналы – от народа к народу, от поколения к поколению. Вот откуда, может быть, и рождается отчасти лаконизм в словесном искусстве – и стих и лозунг, – чем дальше расстояние, тем короче зов».
«Мы, поэты и художники, – говорит Пришвин, – не являемся, как раньше думали, «избранниками», будто бы мы живем, а внизу где-то прозябают обыватели. Нет! Мы ничем не отличаемся от других, если их дело является творчеством жизни» (1930).
Пришвиндың ҡатынына яҙып ҡалдырған васыяты:
«Завещание.
Верно судить о писателе можно только по семенам его, понять, что с семенами делается, а для этого время нужно и время. Так скажу о себе (уже 50 лет пишу!), что прямого успеха не имею и меньше славен даже, чем средний писатель. Но семена мои всхожие, и цветочки из них вырастают с золотым солнышком в голубых лепестках, те самые, что люди называют незабудками. Итак, если представить себе, что человек, распадаясь после конца, становится основанием видов животных, растений и цветов, то окажется, что от Пришвина остались незабудки.
Милый друг, если ты переживешь меня, собери из листиков этих букет и книжечку назови «Незабудки»!
«Добро само по себе неказисто на вид и убеждает нас только, если осветит его красота. Дело художника – это, минуя соблазн красивого зла, сделать красоту солнцем добра».
«Любить – это делать».
20/VIII.
Төн. Башҡа төндәргә был тон бөтөнләй оҡшамаған. Моңһоу һәм татлы төн был!..
Күңел, ахыры, шундай нескә бер ҡыл, хатта бер тауыш ҡына ла унан ғәжәп матур моң сығара ала! Кеше күңеленә, күрәһең, бик аҙ, бик бәләкәй генә ҡағылыу ҙа етә...
Бына әле генә урманда йөрөп ҡайттыҡ. Ләкин урманда түгел, ниндәйҙер сихыр донъяһында йөрөп ҡайттым мин!..
Үҙемә үҙем аптырайым.
Ни булды һуң? Бит, артыҡ бер ни ҙә булманы бит?
Кинонан сыҡтыҡ. Бөтәһе лә ғәҙәттәгесә. «Люблю тебя, жизнь» картинаһын ҡараныҡ. Рафаэль, әйҙә бер ҡыҙ менән таныштырам, тип, ул ҡыҙҙы бергәләп оҙата киттек. Рафаэль менән улар былтыр уҡ танышҡандар. Ҡыҫҡа ғына романдары ла булған. Ә миңә нәмә: мин тик бергә оҙата ғына барам, һүҙҙәрем дә юҡ һәм ул ҡыҙҙы бөтөнләй белмәйем дә. Хәйер, исемен беләм – Катюша. Уҡытыусы, педучилище бөткән, икенсе йыл ғына уҡыта. һәм Рафаэлдең уның хаҡында әйткән «бик темпераментный ҡыҙыҡай» тигән һүҙҙәре генә бар. Бына шул ғына.
Ләкин «бына шул ғына» ла минең тыныс күл кеүек үлеп ятҡан күңелгә таш ырғытҡан кеүек булды. Талғын ғына урман шауы иҫерткес бер йырға, урман араһынан күренеп ҡалған ай ярсығы ниндәйҙер бер хыял йомғағына әйләнде. Серек ағас ваҡтары баҙлап янған йондоҙ булып балҡыны. Бәшмәкле еүеш урман еҫе күкрәккә ярып ингән хуш еҫ булып аңҡыны. Һәм ҡолаҡ төбөндәге яғымлы ҡатын-ҡыҙ тауышы әйтеп аңлата алмаҫлыҡ бер наҙ булып бөтә тәнгә таралды...
Миндә кеше уяныу менән мин бик бәхетле, ләкин үҙемдең өс кеше араһында артыҡ булыуым менән бик моңһоу инем. Минең бөтә күңелем бына ошо моңһоу, үкенесле бәхет менән тулып йөрөнө. Был төнгә шул бәхет өсөн дә рәхмәт...
Ләкин Рафаэлдең мине был сәйер хәлгә ҡуйыуы, үҙе ҡыҙҙы ҡосаҡлап, иҫнәп йөрөүе һәм бының менән ҡыҙҙы ла бик уңайһыҙ мөнәсәбәткә ҡалдырып, уйын уйнауы аңлашылып етмәне...
Минән көлөү, әлбиттә, күңелле. Минең кеүек кешеләрҙән мин үҙем дә көлөр инем...
Шулай ҙа рәхмәт был төнгә!
21/VIII.
Иртән яҡшы ғына эшләп алдыҡ. Дауыл Шәрәфи менән иҫерек шәп килеп сыҡты! Ғөмүмән, төп геройҙарҙан башҡалар яҡшы килә. Ләкин Мәскәүҙән Мараттың Иван Зуйков тигән бер журналист иптәше килеп, эште өҙҙө. Малеевка эргәһендәге Тучковский совхозына командировкаға китеп бара. Бөгөн совхозда комсомолецтарҙың отчет-һайлау йыйылышы була икән. Мин бының менән бик ҡыҙыҡһынып китеп, Марат менән бергә беҙ ҙә барырға булып киттек. Бәлки, Юлдаш – комсорг образына берәй һыҙат бирерҙәй яңы бер прототип табырбыҙ, тип уйланыҡ. Унан һуң Мәскәү өлкәһендәге комсомол ойошмаларының эше менән танышыу теләге лә бик ҙур. Рафаэль бармаҫҡа булды, беҙ киттек.
Ләкин йыйылыш булманы. Совхоздың үҙәк усадьбаһынан да хатта бик аҙ килгәндәр. Отчет-һайлау йыйылышы иртәгәгә күсерелде. Партия программаһының проекты тураһында лекция тыңланыҡ.
Комсомолдың хәле, күрәһең, ҡайҙа ла бер – комсомолға ҡул һелтәп кенә ҡарайҙар, администрация бында ла шулай юлға арҡыры һуҙылып ята икән. Управляющийҙар бүлексәләге комсомолецтарҙы йыйылышҡа ебәрмәгәндәр.
Ҡайтҡанда йәйәү ҡайттыҡ. Тучковонан Иҫке Рузаға, Рузанан, Мәскәү йылғаһы аша сығып, Малеевкаға атланыҡ. Зуйков иҫке Рузала автобусҡа ултырып китте. Юлда туғандар ҡәберлектәренә туҡталып Мәскәү аҫтындағы һуғыштар тураһында һөйләшеп алдыҡ.
Ҡәберлектәр бик тәртипле тотола. Һәйкәлдәр ҡуйылып, сәскәләр ултыртылған, веноктар һалынған. Күрәһең, уларҙан кеше аяғы өҙөлмәй...
Беҙ ҡайтҡанда, Рафаэль бильярд уйнарға киткәйне. Бик мауыҡтырғыс уйын – иртәнсәк Марат менән мин дә бильярд таяғын тәү ҡат ҡулға алып ҡараныҡ. Рафаэль беҙҙе дәртләндереп-ҡупайтып өйрәтергә тотондо. Беҙҙән дә бильярд уйнаусылар сығырға мөмкин тигән ҡарарға килдек.
Ләкин бына драматургтар сығырмы, юҡмы – билдәһеҙ әле. Эш бик әкрен бара. һәр һүҙ өсөн бәхәсләшәбеҙ, әрләшәбеҙ... туҡтап ҡалабыҙ ҙа тағы дауам итәбеҙ.
Кис Марат менән урманда йөрөнөк. Ләкин беҙгә тигән ҡыҙҙар осраманы. Ә Рафаэль байрам итә буғай бөгөн – әле һаман юҡ та юҡ. Беҙ бөгөн дә ауыҙ асып ҡалдыҡ.
— Былай булмай, иртәгә ныҡлап тотонорға кәрәк әле, – тине Марат.
Йәнәһе беҙҙән дә эш сығасаҡ!..
Мараттың һүҙҙәре мине лә нығытып ҡуя, юҡһа, өмөтһөҙ йөрөү үҙеңде үҙең урлап йөрөү кеүек...
Кисэнге төн күңелгә бер ауыртыу һалып ҡуйҙы һәм был ауыртыу рәхәт... Сөнки һәр бер күңел ауыртыуы аҫтында шиғыр көсө йәшеренеп ята бит. Шунһыҙ яҙыу ҙа мөмкин түгел.
Шиғыр яҙаһы килә. Ләкин был пьеса бөтә иғтибарҙы, бөтә ваҡытты үҙенә генә тартып тора. Эштән һуң ултырырға инде арытҡан була.
22/VIII.
Бөгөн иртән тәүге ҡабат ҡояш күренде!.. Асыҡ һауаға сығып, ике ҡарт имән менән сайырҙары ағып торған бар ҡарт ҡарағай аҫтында ултырҙыҡ. Бик матур урын. Рәхәтләнеп тәмәке көйрәтергә лә яҡшы. Юҡһа, бүлмәлә уңайһыҙ – Рафаэль дә, Марат та тартмайҙар. Шулай ҙа улар пьеса хаҡына минең тәмәке төтөнөн йоторға ла риза булдылар.
Төшкә тиклем Эмиль менән Зөһрә диалогтарын яҙып бөтөрҙөк. Яҡшы сыҡты, буғай. Зөһрәгә яңы һыҙаттар өҫтәлде, Эмилдең характеры ла ҡатмарлана төштө. Уңышлы ғына деталдәр ҙә табылды. (Кәмитсе, философ һәм «ведь улыбка флаг корабля» һ. б.).
Төштән һуң бильярд уйнап алдыҡ. Мауыҡтырғыс уйын – мин Маратты ике ҡабат отҡан булдым. Отоуы күңеллерәк, әлбиттә. Ләкин ваҡытты отторҙоҡ. Төштән һуң күк күкрәп ямғыр яуып алды. Киске сәйгә тиклем йоҡо һимерттек, сәйгә лә һуңлап ҡалғанбыҙ. Мин тороуға, Марат инеп, бик мөһим хәбәр әйткәндәй:
— Сәйгә барып йөрөмә, һуңлағанбыҙ, – тип сығып китте.
Киске аштан һуң тағы бильярдҡа йәбештек, унан һуң «Граф Монте Кристо»ның 2-се серияһын ҡарап, пьеса тураһында һөйләшеп алырға урман буйына сығып киттек. Шәрәфи менән Гөлназ диалогы хаҡында бик оҙаҡ бәхәсләштек. Сөнки Дауыл Шәрәфи Яголыҡ эшләп, бер үк ваҡытта ҡыҙ ҙа булырға, быуаҙ ҙа булырға тейеш ине.
24/VIII.
Һаман ямғыр ҙа ямғыр. Ауылда нисек икән, әгэр ауылда ла шулай булһа, бойҙайҙы бөтөнләй ура алмайҙарҙыр инде...
Өйгә бөгөн дә хат яҙып булманы. Йә эште йүнләп эшләп булмай. Ваҡыт бик бушҡа үтә кеүек. Күңелде ниндәйҙер ҡәнәғәтһеҙлек тырнап тик тора. Юҡ ҡына нәмәләр өсөн дә бәхәсләшеп тик ултырабыҙ.
Юлдаш менән Зөһрә диалогтарын яҙа башлау менән үк ҡаршылыҡ китте. Рафаэль мин әйткән һүҙҙәргә йөҙөн һытып:
— Юҡ, улай түгел, булмай улай, – тип илай ҙа ебәрә. Шунан һуң бөтә дәрт һүрелеп, фекер туҡтай ҙа ҡала, инициатива бөтөнләй юғала һәм яҙыуы ла ҡыҙыҡ түгел. Бер-беребеҙҙең ауыҙына ҡарап ултырабыҙ ҙа ултырабыҙ. Бер һөйләмде яҙыр өсөн әллә күпме бәхәсләшергә кәрәк. Марат бик ҡыҙыҡ позицияла – нейтралитет һаҡлап, көлөп тик ултыра.
— Исмаһам, һин әйт берәй һүҙ, – ти Рафаэль уға. Ләкин Марат ике яҡҡа ла баҫым яһамай.
Рафаэль менән минең мөнәсәбәт бик ҡырҡыулаша бара. Уға Шекспир подтекстары булһын да, Погодин диалогтары булһын! Ләкин булмағанды ҡайҙан алаһың, беребеҙ ҙә Шекспир түгел шул!.. Бер юл да яҙмай ултырғансы, Абдуллин хәтле яҙһаҡ та бик шәп булыр ине лә бит, ләкин яҙылмай пьеса! Бер-беребеҙгә мәғәнәһеҙ ҡараш ташлап, үҙ-үҙебеҙҙе көсләп тик ултырабыҙ. Тағы бер ҡаршылыҡтан һуң мин түҙмәнем:
— Давай, Рафаэль, илама! Йә үҙең әйтмәйһең, йә кеше әйткәнен яратмайһың, ниңә улай үҙ фекереңде генә диктовать итәһең? – тип ысҡындырҙым. Ул ҡулындағы блокноты менән ҡәләмен беседка эскәмйәһенә атып бәрҙе лә:
— Мә, яҙығыҙ үҙегеҙ! – тип тороп китте.
— Давай, яҙ, Марат! Соҡсоноп, һүҙгә бәйләнеп ултырмайыҡ, аҙаҡ төҙәтербеҙ һөйләмдәрҙе, – тинем мин.
Секретарлыҡты Марат алды.
Ләкин диплом ҡатырғаһына еткәс, ҡатырғаға терәлеп туҡтап ҡалдыҡ.
Шундай иҙелгән кәйеф менән иң яҡты, бөтә пьесаға ҡанат булып торорға тейеш булған күренеште яҙыу мөмкин дә түгел ине.
Бер-беребеҙгә асыу килеп, күңел ҡатып, һүҙһеҙ-ниһеҙ, баҫынҡы кәйеф менән корпусҡа ҡайтып, бүлмәләргә таралыштыҡ. Етмәһә мин бысраҡҡа тайып йығылып, еүешләнеп, бысранып ҡайттым. Нишләптер аяҡтар ҙа һыҙлай башланы. Бигерәк тә уң аяҡ һыҙлай. Элек быға бер ҙә иғтибар иткән юҡ ине, бөгөн тәүге ҡабат быға иғтибар итеп, бик күңелһеҙләнеп ҡуйҙым. Бер көн килеп, аяҡтан яҙып ҡуйыуың да бар. Бөтә организм шундай таҙа, бер ҡасан да әле ауырыу-сырхау күргәнем юҡ, ә бына аяҡтан ҡалырға мөмкин – еүешләндем, һыҙлаштырып ҡуя. Әллә ревматизм, әллә берәй башҡа төрлө һөйәк ауырыуы башланырға итә? Белмәйем...
Көн бушҡа үтте. Кис «Сильные мира сего» картинаһын ҡарағас, үҙем генә Пришвин күперен сығып, төнгө урман буйлап йөрөп килдем һәм бөтә асыу, ризаһыҙлыҡ урман араһында тороп ҡалды. Зөһрә менән Юлдаш сәхнәһен уйлап йөрөп, был сәхнәне үҙем генә яҙғым килеп китте. Урман юлындағы бер көн күргән ағас сөрөктәре тағы ла йондоҙға әйләнгән кеүек булды...
Бөгөн төш ваҡытында Катюшаны күргәндә, уның, теге төндө телгә алып:
— Йә, кеше эшләп ҡуйҙыңмы? – тип һорауына ҡаршы:
— Эшләнем, барып ҡарағыҙ, – тип ялғанлағайным, хәҙер шул һүҙемде дөрөҫләп, ағас сөрөктәренән юлға ҙур бер кеше башы эшләп киттем.
Әгәр был күренеште ситтән берәй кеше күреп торһа, мине, әлбиттә, һис һүҙһеҙ, бер аҡылдан яҙған кешегә һанар ине. Ләкин мин был һүрәтте йырлай-йырлай илһамланып ижад иттем: кеҫәлә йөрөгән асҡыс менән ағас сөрөктәрен ҡайырып алып, юлға ҙур бер «К» хәрефен дә яҙып ҡуйҙым. Миндә әле малайлыҡ хисе бөтмәгән, ахыры. Шул да бына күңелдән көндөҙгө кәйефте ҡыуып сығарҙы, буғай. Бындай саҡта яҙғы килә.
Мараттар бүлмәһенә ингәс, Рафаэль ҡағыҙ киҫәгенә ниҙер яҙып ятҡан еренән, бик етди төҫ менән:
— Йә ручкаңды бир, йә бына яҙырға ултыр, – тип бойорҙо.
Мин бер ни ҙә әйтмәй, яҙырға ултырҙым һәм, туҡтап-нитеп тормай, бер тынала 8 битте яҙып ташланым!..
Был бөгөнгө көн өсөн подвиг ине, әлбиттә. Рафаэль уны, йөҙөнә бер ниндәй ҙә йылмайыу әҫәре сығармай, бик ғәҙәти эшкә һанағандай, бик эшлекле ҡиәфәт менән генә ҡабул итте. Хатта Марат та ҡулдарын йыуып, аяҡтарын күтәреп, тәгәрәп китмәне!.. Ә мин уның:
— Драматург бит һин беҙҙең, Рәми! – тип ҡотлауын көткәйнем. Шулай итеп, минең подвиг артыҡ ҙур әһәмиәте булмаған сираттағы ҡара эш итеп кенә ҡабул ителде. Һәм мин үҙем дә быға артыҡ әһәмиәт бирмәҫкә тырышып: «биш» тигән награданы өмөт итеп маташманым.
Ә был еңеү, ҙур еңеү ине бит!
Һәм беҙ, драматургтар, яңынан ижад дәрте менән яна башланыҡ. Илһам көсө беҙгә кире әйләнеп ҡайтты!
— Иртәгә ныҡлап эшкә тотонорға! – тигән ҡарарға килдек.
Эш китәсәк хәҙер!
25/VIII.
Китмәйерәк торһон әле... Иртән тороуға Рафаэлгә телеграмма килеп төштө: Гөлсәсәк бик ауыр хәлдә ята, бик ҡыйын операция яһаясаҡтар икән. Баланы ярып алырға ғына мөмкиндер.
Рафаэль ҡайтып китергә тейеш. Пьесаны артабан дауам итеп тә булмай, дауам итер булһаҡ, өсөбөҙгә лә ҡайтырға кәрәк. Бик ҡатмарлы һорау килеп тыуҙы: нишләргә? Өсөбөҙҙә өс төрлө фекер.
Рафаэль: «Әйҙә ҡайтайыҡ та Өфөлә эште дауам иттерербеҙ, ярты юлда туҡтап ҡалмаҫҡа кәрәк,» – ти.
Мин әйтәм: «Бер килгәс, шул тиклем ерҙән ҡайтып йөрөүҙә лә мәғәнә юҡ. Пьеса, шундай хәл килеп тыуғас, хәҙергә ятып торорға ла мөмкин. Шиғырҙар яҙырға тотонорға кәрәк. Былай ҙа бик күп ваҡытты бушҡа үткәрҙек,» – тим.
Ә Марат тағы ла ике арала тороп ҡалды. Ҡайтырға ла ҡаршы түгел, бында ҡалырға ла мөмкин уға. Ике фекеренә ике төрлө сәбәбе лә бар: өйҙәгеләр аҡсаһыҙ тороп ҡалған. Ләкин нәшриәттән аҡса алып һалырға ла була. Икенсенән, бында тороп ҡалһа, әллә ни яҙыр пландарым да юҡ, ти. Шулай ҙа яҙа башлаһаң, яҙырға ла булыр ине.
Шулай итеп, Рафаэлдең хәле ап-асыҡ: ҡайтырға! Ҡайтмау мөмкин түгел. Ғүмер буйы үкенерлек хәлгә ҡалыуы ла бар, кем белә?
Ә Мараттың позицияһы ныҡлы түгел, бик икеле.
Минең башҡасараҡ хәл, тормошта ла, әҙәбиәттә лә, эштә лә бик борсоулы хәл: берҙән, торор өй ҙә юҡ, аҡса ла юҡ, ҡайҙа эшләү ҙә әле билгеһеҙ. Ҡатын ике бала менән бер үҙе мәктәптең интернатында ғына тороп ҡалған. Миңә бик ҙур ҡыйынлыҡ менән генә китергә тура килде, ҡатын менән дә, партком, райком менән дә һүҙгә килешеп бөттөк. Әгәр ҙә Өфөгә ҡайтып киткәндә, мин унда түҙеп ята алмайым инде, тура ауылға ҡайтасаҡмын. Сөнки кеше өҫтөндә ятып булмаясаҡ. Былай ҙа мин Рафаэль менән Мараттың иҫәбенә ятам.
Икенсенән, минең инде әсәнсә йыл матбуғатта сығыш яһағаным юҡ. Журналға биргән шиғырҙар кире ҡағылды, ә гәзиткә биргәндәре әле һаман баҫылмай ята. Был хәл мине бик борсолдора башланы инде. Әсәнсә йыл үҙ исемеңде матбуғатта күрә алмау бик күңелленән түгел. Был хатта мораль яҡтан мине бик иҙеп килә. Минең ижади яҙмышҡа ҡарата ниндәйҙер бик сәйер мөнәсәбәт һиҙелә. Үҙе юҡтың – күҙе юҡ шул.
Ә өсөнсөнән, минең яҙылған нәмәләр хәҙер ике китапҡа етерлек, уларҙы бик нығытып эшләп сығырға кәрәк. Ә яҙаһы нәмәләр бынан да күп, бер йыл туҡтауһыҙ эшләгәндә лә, материал етерлек – муйындан. Ләкин эшләргә бер ниндәй ҙә мөмкинлек юҡ. Хәҙер бына ошо бөтә ҡаршылыҡтар бергә килеп төйнәлгән дә иркенләп тын алырға ла ирек бирмәй.
Иң ҡиммәтле нәмә хәҙер миңә – ваҡыт! Тиҙерәк китапты әҙерләп нәшриәткә тапшырыу кәрәк. Ә пьеса әле боғаҙға ҡаҙалып торған нәмә түгел минең өсөн. Әле уның киләсәге һәнәк менән һыуға яҙылған. Етмәһә, уны яҙыу процессы ла ысын ижад характерында түгел, ниндәйҙер эске бер ризаһыҙлыҡ менән бара. Әгәр ҙә ул хәҙерге кимәлдән күтәрелеп китә алмаһа, бик бәләкәй фекерле, ғаилә-көнкүреш мәсьәләһе менән генә сикләнеп ҡалған ғәҙәти бер пьеса ғына буласаҡ. Дөйөм әҙәбиәт һәм тормош фонында тикшереп ҡарағанда, мин уға әллә ниндәй ҙур әһәмиәт бирә алмайым. Ул әле үтә бер яҡлы, өйрәнсек бер пьеса ғына булып ҡалырға ла мөмкин. Унан һуң беҙ өсөбөҙ ҙә өс төрлө автор, нисек кенә дуҫ булмайыҡ, барыбер бик күп нәмәләргә бер төрлө ҡарай алмайбыҙ. Бер-береңдең фекерен бер-береңә көсләп тағып булмай, мине ғазаплаған мәсьәлә башҡа берәүгә ул тиклем ғазаплы мәсьәлә булып тормаҫҡа ла мөмкин. Һөҙөмтәлә өс кешенән торған уртаҡ авторҙың фекере бик уртаса булып сығыуы ла бар, һәр кемдең тормош материалы һәм уны ижади фекерләүе лә төрлөсә.
Беҙҙең бик оҙаҡ бәхәсләшеп ултырыуҙарҙың файҙаһы аҙ күренә. Сөнки ҡайһы саҡта беҙ бер-беребеҙҙе аңларға ла теләмәйбеҙ. Шунлыҡтан пьеса бик ҡыйын яҙыла. Әлбиттә, бергәләп эшләүҙең бик ҡыҙыҡ мәлдәре лә бар, шулай ҙа күңелһеҙ күренештәре күберәк.
Ғөмүмән алғанда, мин шундай фекергә килдем: тәжрибә өсөн был бик ҡыҙыҡ хеҙмәттәшлек, ләкин ысын ижад эше өсөн бындай коллектив хеҙмәттәшлек алымы үҙен аҡламай. Бәлки яңылышамдыр, ләкин, минеңсә, өс кеше бөтә яҡтан да камил булған бер баланы тыуҙыра алмайҙыр инде.
Бының өсөн башҡа шарттар кәрәк. Минең ҡарашым шулай.
Ләкин Рафаэль мине:
— Был һинең яҡтан намыҫһыҙлыҡ буласаҡ. Һин ишәк кеүек ҡарышаһың да тораһың. Үҙеңдең эгоистик маҡсаттан ғына сығып эш итәһең, – тип ғәйепләне. Мин:
— Комплементтарың өсөн рәхмәт, ләкин ундай хәлдә минең был эштә ҡатнашыуымдың кәрәге лә юҡ, – тип башҡаса бәхәсләшеп торманым.
Был, әлбиттә, бик көлкө хәл.
Ләкин арыу уҡ күңелһеҙ ҙә...
26/VIII.
Рафаэлдең малайы бар!.. Өфөнән телефон аша һөйләштеләр. Беҙ Марат менән башта ышанмай торҙоҡ. Шаярталыр тип уйланыҡ.
Ләкин малай ысынлап та тыуған икән!
— Донъяға бер Нур өҫтәлде! – тигән Рафаэль. Һәм Марат пьесаның II шаршауының икенсе күренешен тамамлаған биткә: «Малай тыуҙы» тип яҙып ҡуйҙы. Миңә был әҙерәк булып тойолдо ла: «Рафаэлдең малайы бар. 26/VIII.61.» тип өҫтәп яҙып, ике яҡтан кәртәләп ҡуйҙым.
— Уратып алма инде һин, йә үлеп ҡуйыр, – тине атаһы.
Шулай итеп, Рафаэль дә атай хәҙер. Шиғыр яҙып төш юрауы ысынға әйләнде. «Профессорҙар: малай бик ныҡ ҡысҡырҙы, шәп булыр малай, тигәндәр», – тине Рафаэль. Ләкин малайҙы йыуырға беҙҙең беребеҙҙең дә рәте юҡ. Шәп булған булыр ине! Атай кешене ҡоро ҡул менән генә ҡотланыҡ.
Икенсе пәрҙәнең икенсе күренеше бөттө. Мин яҙған өлөштө редакторлағанда тағы ла бик ҡаты бәхәсләштек. Ниндәйҙер һөйләм төҙәтеү манияһы беҙҙә. Миңә, әлбиттә, үҙем яҙғанды боҙҙороу бик йәл. Теш-тырнағың менән һуғышырға тура килә.
Сөнки Юлдаштың характеры миңә асығыраҡ күренә. Юлдаштың һүҙҙәре минең үҙ һүҙҙәрем. Уларҙың подтексы бик ҡатмарлы ауыл тормошона бәйләнгән. Сәхнә сюжетына улар ярып керергә тырыша. Юлдаш ауыл тормошо менән тулы. Шунлыҡтан Рафаэль менән Маратҡа ул һөйләгән һүҙҙәр ятыраҡ булып тойола. Икенсенән, был өлөштө бергәләп яҙмағанлыҡтан, Юлдаш менән Зөһрә диалогтары уларға еңел генә килеп кергән кеүек. Ә миңә был бик аңлайышлы. Әгәр ҙә беҙ особоҙ ҙә был күренеште параллель рәүештә айырым яҙһаҡ, иң уңышлы килеп сыҡҡан вариантты һайлап алған булыр инек, уны башҡа варианттар менән тулыландыра алыр инек. Ләкин былай эшләнмәне. Юлдаш менән Зөһрә сәхнәһенә күскәс, беҙ туҡталып ҡалдыҡ. Шунлыҡтан миңә айырым яҙырға тура килде. Һәм бына ул күренеш дөйөм текст эсендә үгәйһетелеп кенә ҡабул ителде. Мин хатта уны яҙғаныма ла үкенеп ҡуйҙым. Яҙмай ҙа мөмкин түгел ине, әлбиттә. Артабанғы үҫеш, бөтә сюжет һыҙығы, характерҙар логикаһы был күренешкә бәйләнгән һәм уға пьесаның ҙур нагрузкаһы төшә.
27/VIII.
Өсөнсө күренешкә күстек. Дауыл Шәрәфи, Алма ханым Нур эшләгән редакцияға киләләр. Дауыл Шәрәфиҙең редактор менән һөйләшеүе бик уңышлы килеп сыҡты. Инде Алма ханымдың һөйләшәһе ҡалды. Ул да яҡшы сығасаҡ. Ләкин бына Нур менән редактор Айтуғановты биреү ҡыйын. Ыңғай образдарҙы биреү киреләренә ҡарағанда бик ауыр. Сөнки кешеләге иң яҡшы сифаттар тәрәндә ята, ә кире яҡтар, кәбәк кеүек, өҫкә ҡалҡып ҡына тора. Уларҙы күреүе лә анһат. Яҙыусының таланты ла нәҡ кешенең байлығын асып бирә белеүҙәлер инде. Бының өсөн үҙеңә бай булырға кәрәк. Ләкин беҙҙә әле был байлыҡ бик самалы. Шуға күрә лә ыңғай образдар беҙҙең яланғасыраҡ, бер яҡлыраҡ килеп сыға...
Бай булғанда ғына яңы, үҙ һүҙеңде әйтергә мөмкин.
Төн. Пришвинды уҡыйым. Ғәжәп: Пришвинды уҡып сығайым әле, тип уҡыған кеше, минеңсә, урманды күрәйем әле, тип урман ситенән үтеп киткән кеше менән бер – ул урманды күрмәй.
Урманды күрер өсөн урманда йөрөргә кәрәк, һәр бер ағас менән һөйләшергә, уның хәлен һорашырға һәм бергәләп хыялланырға кәрәк.
Беҙҙең менән бер өҫтәлдә ултырған тәнҡитсе ҡатын – Вишневская, мин Пришвин тураһында һорағас:
— Мин Пришвинды уҡырға яратмайым, – тине. Шунан һуң ғына беҙ уның менән һөйләшә башланыҡ.
Сөнки унда тәүҙә мин уйлаған йәшерен бер донъя, серле бер матурлыҡ ҡалманы, ул ҡатын минең күҙ алдыма яп-яланғас булып килеп баҫты.
Ашағанда ла китап уҡып ултырыуына ҡарата мин:
— Бөтә был ашамлыҡтарҙы ла, китаптарҙы ла ашҡаҙанығыҙ нисек һеңдереп өлгөрә? – тинем.
Ул көлдө лә ҡуйҙы. Аҙаҡ аҡланған һымаҡ:
— Һеҙ быға иғтибар итмәгеҙ, – тине. — Мин шулай өйрәгәнмен инде.
Әлбиттә, ул Пришвинды бер ҡасан да уҡый алмаясаҡ. Сөнки Пришвинды ашҡаҙан менән уҡып булмай. Бындай уҡыусы урманға барһа ла урмандан тик бәшмәктәр генә алып ҡайтасаҡ. Урман уға китап түгел, бәшмәк үҫә торған урын ғына.
Ә мин Пришвин менән һөйләшәм һәм был һөйләшеүҙең шатлығын бөтә кешеләргә лә еткергем килә. Пришвиндың васыяты ла шул.
Иду вперед силой веры своей в лучшее, а путь расчищаю сомнением (Пришвин).
В мыслях у людей бывают сомнения, предваряющие утверждение: человек сомневается лично, а к людям приходит уже со своим утверждением. Так точно и в жизни у людей бывают постоянно несчастья, и сильные люди переносят их легко, скрывая от людей, как сомнения.
Но когда после неудачи приходит радость, то кажется всегда, что эта радость нашлась не только для себя, а годится для всех. И радостный счастливый человек бьет в барабан.
Так, сомнения, неудачи, несчастья, уродства – все это переносится лично, скрывается и отмирает. А утверждения, находки, удачи, победы, красоты, рождение человека – это все сбегается, как ручьи, и образует силу жизнеутверждения.
Когда я открыл в себе способность писать, я так обрадовался этому, что потом долго был убежден, будто нашел для каждого несчастного одинокого человека радостный выход в люди, в свет. Это открытие и легло в основу жизнеутверждения, которому посвящены все мои сочинения.
Әгәр ҙә тәнҡитсе ҡатынға был васыят ят булһа, ниңә ул тәнҡитсе?
Ғәжәп – әҙәбиәттә әле күпме әҙәбиәт тирәһендә йөрөүселәр. Әгәр улар уҡыусы ғына булһалар, әҙәбиәткә файҙанан башҡа бер ниндәй ҙә зыян булмаҫ ине, ләкин уларҙың әҙәбиәтсе булыуы – зыян...
28/VIII.
Ҡыҙ яратҡан кешеһенән ҡаса, тиҙәр. Ләкин был дөрөҫ түгел, яратҡан кешеңә ынтылаһың. Ынтылыу ғына – яратыу. Ә ҡасыу – ул яратыуға әҙерлек йәки ярата башлау ғына әле. Мөхәббәт уғы башта артҡа сигә, артҡа сиккәндә кереш нығыраҡ тартыла һәм уҡ та алға нығыраҡ ынтыла.
Яңы фекер ҙә шулай артҡа китеп, шикләнеүҙән тыуа. Башҡаларға күсеү өсөн дә тәүҙә ул шик аҫтына алына, яңы фекер һәр саҡ бәхәс тыуҙыра. Бәхәсһеҙ фекер ҙә булмай.
Бәхәстә хәҡиҡәт тыуа. Кешенең ижады ул тәбиғәт менән бәхәсләшеү.
Бөгөн иртәнән кискә тиклем эшләнек. Иң яҡшы көн булды был. Шәрәфи редакцияға килеп, Айтуғанов менән һөйләшеп бөтөр-бөтмәҫтән, Алма ханым килеп керҙе. Ярайһы ғына һөйләшә!.. Ире тураһында гәзиткә яҙып сығыуҙарын һорай, һорай ғына түгел, талап итә. Редактор менән һөйләшеүгә өйҙә (I пәрҙәнең II күренеше) бик ныҡ әҙерләнеп килгән; үҙенең тормошон баштан-аяҡ һөйләп бирә һәм шәхси тормошҡа йәмәғәтселектең ҡыҫылыуын даулай. Редактор Айтуғанов бик аҡыллы яуап ҡайтара. Әҙәби газеталағы «Можно ли войти без стука» тигән мәҡәлә был һөйләшеүгә төп нигеҙ булып ятты. Кис төнгө икегә тиклем Дауыл Шәрәфи тураһында һөйләштек. Күңелле хәҙер. Эшләге килеп тора. Дауыл Шәрәфи менән Нур редактор бүлмәһенә шаулашып килеп керәләр. Нур уның шиғырҙарын юҡҡа сығара, полосанан алып ташлау өсөн һуғыш.
Шәрәфигә ҡайҙан шиғыр табырға? Кем шиғырын ҡулланырға? Булған халтураны бирергәме, әллә уйлап сығарырғамы?
Бер көн мин Яҡуп Ҡолмойҙоң шиғырҙарын уҡып ултырғайным. Күңелгә оҡшаған бер генә шиғырын да тапманым. Уларҙы уҡығас, шиғыр ҙа яҙғы килмәй...
Бына әле Шәрәфигә шиғыр кәрәк булғас, мин:
— Әллә Ҡолмойҙоң берәй шиғырын урлайбыҙмы? – тип тәҡдим иттем. — Теләһә ниндәй шиғырын алһаң да ярай, бер ҙә һайлап-нитеп тораһы юҡ. Теләһә папкаһы менән алып кер!...
— Аҙаҡ үҙенә шул сәхнәне уҡып күрһәтер инек, – тине Марат. — Нишләр ине икән?
— Үлер ине, – тип ҡуйҙы Рафаэль.
Шулай булғас, урламаҫҡа булдыҡ. Тик торғанда, ниңә кеше үлтерергә? Бөтәбеҙ ҙә унан тинләп-һумлап булһа ла аҡса алып торабыҙ бит әле!..
— Әйҙә Шәрәфигә үҙебеҙ яҙайыҡ шиғырҙы, – тине Марат. Мин баш тарттым. Бөтә көсөңдө биреп тырышһаң да, Шәрәфи кеүек яҙып булмаҫ.
— Ярар, үҙем яҙырмын, – тип, Марат үҙе генә яҙырға булды. Сығарһа, ул сығарыр.
29/VIII.
Ләкин Шәрәфи шиғырҙарын редакцияла тикшермәҫкә булдыҡ. Уларҙы инде әҙәби бүлек советында тикшергәндәр. Шунан һуң ул:
— Был шиғырҙарҙы юҡҡа сығарыусылар – ҡәбәхәт кешеләр, – тигән.
(Бер ваҡыт Әхтәм Ихсандың шиғырҙарын Союзда тикшергәндән һуң Ихсан шулай тигән)
Быны Рафаэль һөйләне. Шәрәфи шиғырҙарын секретариат аша үткәргән булып сыға.
Күренеш шунда туҡтап ҡалды. Сөнки иртән Маратты Мәскәүгә оҙаттыҡ. Аҡса алырға китте. Мин, берәй аҡты алып ҡайт, тип заказ биреп ҡалдым.
Ҡайтып килгәндә юлда Маша ҡаршы осраны. Әллә ҡайҙан уҡ балҡып килә. Рафаэль уны күреү менән:
— Һин алға китә тор, мин һөйләшеп алайым әле. Бөгөн берәй төрлө осрашырға кәрәк, – тип Маша артынан Пришвин күпере яғына урман араһына кереп китте. Мин алға китә торҙом, ул ҡыуып еткәс:
— Ниңә китмәнең бергә? – тинем.
— Ниңә китергә? – тип ҡуйҙы Рафаэль, ҡоро ғына итеп. Йәнәһе уныһында һинең эшең юҡ, үҙебеҙ беләбеҙ, тигәнде аңлата инде был.
Китапханаға инеп китаптар аҡтарырға тотондоҡ. Сөнки ҡайтып еткәндә генә Владимир Федорович Пименов – «Театр» журналының баш редакторы осраны ла, беҙҙең пьеса менән ҡыҙыҡһынып, бер аҙ сәхнә төҙөлөшө тураһында һөйләшеп торҙоҡ. Ҡыҙыҡ ҡына һөйләшеү булды. Аталар һәм балалар мөнәсәбәтенә ҡағылып, хәҙерге пьесаларҙағы штампҡа туҡталды.
— Юҡ, беҙҙең пьеса улай түгел, бына яҙып бөтәйек әле, уҡып сығырбыҙ һеҙгә, – тинек.
Владимир Федорович беҙҙең менән бер өҫтәлдә ултыра. Бик күркәм, ябай кеше. Луговской тибындараҡ. Ләкин беребеҙ ҙә уның пьесаларын уҡымағанбыҙ. Шуның өсөн хатта һөйләшеүе лә уңайһыҙ. Пьесаны уға уҡығанға тиклем уның берәй үҙ пьесаһын уҡып сығырға булдыҡ. Ләкин китапханала уның пьесаларын тапманыҡ, «Театр» журналында мәҡәләләре генә бар. Мин журналдың 1960 йылғы 9-сы номерынан уның «Театр администраторы» тигән мәҡәләһен уҡырға керештем. Бик ҡыҙыҡ мәсьәлә күтәрелгән.
Рафаэль Афиногеновты аҡтарып ултырғанда бик ҡыҙыҡлы бер материалға тап булды. Быға тиклем әле был хаҡта бер кемдең дә әйткәне юҡ ине.
А. Н. Афиногеновтың 1957 йылда «Искусство» баҫмаһында сыҡҡан «Статьи, дневники, письма. Воспоминания» тигән китабында Ромен Ролландың 1935 йыл 24 сентябрҙә Вильневтан Афиногеновҡа яҙған бер хаты бар. Шул хаттың аҙағында Ромен Роллан беҙҙең башҡорт театры һәм Башҡортостан тураһында яҙа.
Тулыһынса күсереп ҡуям: «Я хочу просить Вас передать мою благодарность – несколько запоздалую – коллективу Государственного башкирского театра, а в частности его директору товарищу Мифтакову (Мифтаховты шулай хата баҫҡандар шикелле), и заведующему художественной частью товарищу Магадееву. 26 июня, спустя несколько дней после моего приезда в Москву, они прислали мне письмо с приглашением посетить какой-либо их спектакль, но я не смог быть у них. Количество полученных впоследствии писем помешало мне тут же ответить им, позднее я не знал куда адресовать ответ. Сегодня мне пришла в голову мысль просить ваш журнал передать им его. Скажите, с какой симпатией я отношусь к ним и как мне радостно видеть расцвет жизни башкирского народа, и в частности его искусство. Я слышал также об их крупных успехах в области экономики и шлю им свои поздравления.
Р. Р. (Роллан)
— Быны бит Әбүбәкер Усманов табып алһа, бына бындай мәҡәлә яҙып сығыр ине! – тинем мин Рафаэлгә.
— Яҙыр ине! – тип ҡуйҙы ул да. Унан һуң Афиногеновтың сәхнә тураһындағы бик ҡыҙыҡлы күҙәтеүҙәрен, фекерҙәрен уҡып ултырҙыҡ.
— Был пьеса беҙҙе әллә ниндәй донъяға индереп бара әле, – тине Рафаэль.
Ысынлап та, был пьеса яҙыла башлау менән беҙ үҙебеҙ ҙә үҫә башланыҡ, башҡаса күҙәтә, башҡаса күрә, башҡаса аңлай башланыҡ, шикелле. Пьеса барып сыҡмаған хәлдә лә ул беҙгә бер ҙур мәктәп буласаҡ.
Киске аштан һуң Рафаэль менән байтаҡ ҡына һөйләшеп йөрөнөк. Урманды сығып, ауылға киткән юл буйлап барғанда, яңғыҙ ғына өйгә күрһәтеп:
— Ҡыш Мостай ағай менән йөрөгәндә, Мостай ағай, шул өйгә керәһе килә, ти торғайны, – тине Рафаэль.
— Ауыл ситендәге, йә яңғыҙ ултырған өй шулай тарта ла тора шул. Ауыл ситендәге өйҙә бит йә бик ярлы, йә бик бай кеше йәшәй, – тинем мин.
— Ә беҙҙең ауылда иң ситтәге өйҙә Закирьян мулла тигән кеше йәшәй, – тип Рафаэль бик ҡыҙыҡ бер кеше тураһында һөйләп алып китте.
Аҡса алыштырған ваҡытта 30 мең аҡсаһы булған, ә үҙе ғүмер буйы фәҡир төҫкә кереп йәшәгән. Өҫтөнә-башына ямаулы кейем кейгән, кейеме яңы булһа ла, ямау һалдырып йөрөй торған булған. Өйонә уның кеше кермәй, урамына ла кеше аяғы баҫмай, әгәр ҙә берәй кеше йомош менән килһә, Закирьян ҡарт уға ҡаршы сығып, йомошон тышта ғына йомошлап, килгән кешене кире бороп ебәрә икән. Ә өйөнә барып ингәндә, өй эсе шул тиклем ярлы, ҡаҡ өҫтәл менән ҡаҡ һикенән, самауыр менән мендәрҙәрҙән башҡа артыҡ бер ни ҙә юҡ. Стенала һарғайып бөткән ҡағыҙға Ҡөрьәндән бер сүрә яҙып ҡуйылған һәм ойҙә бөтәһе лә ниндәйҙер тып-тын бикле тормош менән йәшәйҙәр, кеше менән артыҡ һөйләшеп бармайҙар. Ҡатыны ла, улы ла шулай. Улы үҙе хәҙер ВУЗ бөтөрөп, Өфөлә университетта хатта уҡытып та йөрөй. Рафаэль уны урамда осратып:
— Кәбир, өйләнмәнеңме әле һин? – тип һорағас, өйләнмәнем тигән. Ә үҙе өйләнгән икән. Бәләкәй саҡта бик яҡшы уҡыған, ауылдағы ҡаршы тау башына сығып, үҙе гел китаптар уҡып ята торған булған, ләкин бер кем менән дә аралашмаған. Хәҙер Кәбир ауылға ҡайтһа, ауыл халҡы уның ҡайтыуын үҙе киткәс кенә белеп ҡала икән. Ғәжәп типтар бит!.. Тот та бер хикәйә яҙ. Ни өсөн шулай улар? Сәбәбе ниҙә? Рафаэлдән һорашып ҡараным, белмәй.
— Яҙ һин бер хикәйә, һорашып белер кәрәк улар хаҡында, – тинем мин.
— Белеп тә булмай шул уларҙы, – тине Рафаэль һәм Шакирьяндың Әхмәт бабай менән бергә таҡта ярып йөрөгән бер ваҡиғаһын һөйләне. Әхмәт бабай уның ярылып бөткән ҡоршаулы ҡупыһын бер саҡ Әйгә ырғытып, уға тимер һауыт та биреп ҡараған икән.
Бына шул хаҡта бик оҙаҡ һөйләшеп йөрөнөк тә, ҡайтҡас Корнейчуктың «Платон Кречет» тигән пьесаһын уҡырға керештек. Башҡа бик күп фекерҙәр килде...
30/VIII.
Марат бөгөн дә ҡайтманы.
Тәүҙә пьесаға тотонмай, уны көтөп йөрөнөк. Файконың «Концерт» драмаһын уҡый башланыҡ та, уны ла ташлап ҡуйҙыҡ. Бик күп һүҙле, ялҡытҡыс. Бер ни ҙә бирмәй.
Үҙебеҙҙең пьесаның Нур менән иҫерек һөйләшеүенә яңы өлөш өҫтәнек – бик яҡшы килеп сыҡты, буғай. Мин Урмановты геолог-инженер итергә, уның эҙләнеүсе булыуын күрһәтергә тәҡдим иттем. Рафаэль риза булды. Был ғаиләләге ҡаршылыҡтарҙы асырға ла киңерәк мөмкинлек бирә. Ғүмер буйы таш аҡтарып, хазиналар эҙләгән ире Алма ханым өсөн бәхет эҙләмәй. Иҫеректең уны «алтын кеше» тип атауы ла тәбиғиерәк килеп сыға. Иҫеректең теленә фотокорреспондент Әхмәтьяновтың «точно» һүҙен индерҙек. Иң мәғәнәле урындарҙа «точно» тип ҡуя. Механик рәүештә – үҙен дурак тигәнгә лә «точно!» ти!.. Редакциялағы бәхәсте ике вариантта яҙҙыҡ.
Эш туҡмағы аш инде.
Аш булһа эшләп була.
Сәнғәттә ҡыҫҡалыҡ йоҙроҡ кеүек булырға тейеш: йоҙроҡ нығыраҡ тейә.
31/VI1I.
Тойғо – сәскә, фекер – уның емеше. Улар бер-береһенән башҡа йәшәмәй һәм был мөмкин дә түгел. Аҡылһыҙ тойғо – ҡыҫыр сәскә, тойғоһоҙ аҡыл – ҡороған емеш ул. Ҡыҫыр сәскә емеш бирмәгән кеүек, ҡороған емештән дә сәскә үҫеп сыҡмай.
Поэзия – минең өсөн аҡыллы тойғо йәки тойғоло фекер. Шунда ғына уның тормошо һәм тормошҡа кәрәклеге.
1964
23/II.
Ил төҫө
Шағирҙың ни тиклем үҙ иленең тауышы булырға мөмкинлеген Рәсүл Ғамзатов миҫалында күрергә мөмкин. Мин, мәҫәлән, Дағстанды элек Шамиль исеменән башҡа күҙ алдыма килтерә алмаһам, хәҙер уны Рәсүл Ғамзатов исеменән башҡа күҙ алдыма килтерә алмайым. Ул Дағстан поэзияһына азатлыҡ бирҙе, ул Советтар Союзын яулап алды.
Был яу Шамилдең ғазауат һуғышынан кослөрәк, әлбиттә.
Күп халыҡтар башҡортто Салауат исеме менән белә. Ләкин башҡорт поэзияһын күҙ алдына килтерерлек исем хәҙергә юҡ әле, ул исем тыуыр тип ышанғы килә.
М. Кәрим? Нишләптер уны бик ҙур шағир итеп танығанда ла илебеҙ төҫө итеп танып булмай әле. Халыҡтың аһ-зары юҡ унда. Бәлки шунда уның оло талантының трагедияһылыр ҙа? Башҡорт шиғырын ул иң юғары баҫҡысҡа күтәреүсе булһа ла, ысын башҡорт халыҡ шағиры була алғаны юҡ. Президиум уға исемде Башҡортостан халыҡ шағиры тип дөрөҫ биргән.
Ләкин донъяла башҡорт халыҡ шағиры ла тыуырға тейеш.
26/11.
Поэзияла һүҙҙең тәҫьир көсө нәмәлә һуң? Ул йәнһеҙ нәмәне лә йәнле итә, иң абстракт төшөнсәне лә конкрет төшөнсәгә әйләндерә.
Был халыҡ ижадында ла, хәҙерге поэзияла ла шулай.
Уралҡайым, һинән ҡырҡып алһам,
Ат ҡыуырҙай яңғыҙ талдарың,
Тамып та ғына ҡала ҡырҡҡан саҡта
Яуҙа үлгән батыр ҡандары.
Йәки Урал-тау халыҡ ижадында «Уралып ятҡан Урал» ул. Күҙ алдына Урал тере булып килеп баҫа. Быны ысын шағир бик яҡшы тоя.
Урал үҙе боҙ диңгеҙҙең һыуын эсә,
Ә ҡойроғо ҡойона Аралда.
Быуаттарҙың баш өҫтөнән ҡарап,
Мәғрур тора бында ҡаялар...
Хатта абстракт «быуат» та бында бит башлы күҙле йән эйәһенә әйләнә.
Поэзия мөмкин булмаған нәмәне мөмкин итә. Йәки Мостайҙа ул Европа менән Азияны пар ҡанаты итеп осҡан гигант ҡошҡа әйләнә. Һәм беҙ уға ышанмайынса булдыра алмайбыҙ.
Шунда ла инде һүҙҙең шиғри көсө һәм ул онотолмай.
Һүҙҙәр менән тере, әлбиттә.
К. Паустовский: «Ничто так не омолаживает слова, как поэзия» тип бик дөрөҫ әйтте.
27/II.
Культ ул уға культлаштырыусы кешелә генә түгел, ә беҙҙең үҙебеҙҙә.
Беҙ әле һаман да «царистәр» бит, уйлап ҡарағанда. Табынабыҙ төрлө йәшел йорттарҙағы кешеләргә, ә улар шул уҡ әсәнән тыуған, бер үк тишектән сыҡҡан кешеләр.
Йәшел йорттан киткәс, бөтәһе лә йәйәү йөрөй, сиратта тора, кеше менән ҡул биреп күрешә, йылмая. Әҙәмсә ҡылана. Ә тегендә ултырғанда ул алла, ете ҡат күктә ултырған кеүек. Етәкселәр менән халыҡ араһында милиционерҙар һ. б. тора. Был иң зарарлы кәртә.
Газеталар яҙмышы ҡурҡыныс аҫтында ҡалғас, шул йортҡа барҙыҡ, ә беҙҙең менән һөйләшеп тә торманылар.
Унтер Пришибеев кеүек: «Таралығыҙ!» – ғына тинеләр. Әҙәм көлкөһө. Ә беҙ бит – яҙыусылар, журналистар – партияның ярҙамсыһы тип аталған кешеләр. Шул кешеләрҙе эт кеүек ҡыуып ебәрҙеләр. Был көндө мин ғүмеремдә онота алмам.
Ә, һүҙҙә «Халыҡ!» – тиҙәр.
Ләкин хәҙер халыҡ һарыҡ түгел инде. Ул күп һүҙҙе бар тип тә белмәй. Ә Ленин бөтә Рәсәйҙе ҡабул иткән, тыңлаған, аңлатҡан. Ҡайҙа ул күмәк Ленин? Ә ул «беҙ һәләк булһаҡ, ни бары бюрократиянан ғына һәләк буласаҡбыҙ» тигән. Һәм был бюрократия бик күп тере фекерҙе, тере эште һәләк итә. Беҙҙең иң аяныслы, иң ҙур етешһеҙлегебеҙ был, трагедиябыҙ был.
Ә яҙыусы был хаҡта фекер әйтә алмай. Быныһы тағы ла аяныслыраҡ.
Ҡасан был Ҡытай стенаһы емерелер, былай булһа? Был бит хатта иң намыҫлы кешеләрҙе лә ике йөҙлө Янус булырға мәжбүр итә.
Редакцияға хәҙер бик йыш элекке министрҙар советы председателенең урынбаҫары Сәйетбатталов килә, көлә, күрешә, һин дә мин. Хатта «Әҙәби телде ҡайһы гәзит-журналды уҡып нығыраҡ өйрәнергә була?» тип кәңәш тә һорай. Хәҙер килеп иҫенә төшкән!.. Ә бит шул кеше бынан бер йыл элек кенә беҙҙең мәҙәниәттең яҙмышын хәл итеп ултыра ине!..
Артистар уның приемныйында көтөп ултырғанда:
Министрҙар Советында
Сәйебаттал ултыра,
Уның өсөн булды ни ҙә,
Булманы ни культура!
тип бик дөрөҫ йырлаған икән. Ә бит шундайҙар беҙҙә иҫ киткес күп. Уларҙы кәметеү бик ҡыйын. Әҙәбиәт быны күрергә тейеш. Әгәр ул быны күрмәһә, һуғыша торған әҙәбиәт түгел, ә фәхишә әҙәбиәт кенә.
Был фәхишәлектән нисек ҡотолорға? Бына ошо һорау тынғы бирмәй миңә! Культ ул мыйыҡлы бесәй генә түгел шул. Культ ул беҙҙең үҙебеҙҙә – ҡаныбыҙға һеңгән.
29/II.
Ғәжәп хәл: поэзия беҙҙең шиғыр китаптарында китаптың йә уртаһынан ғына, йә бөтөнләй һуңғы битенән башлана (Даянда). (Ғ. Әмириҙә – уртанан).
Хәҙер беҙҙең поэзияның тарихына тарихи ҡараш ташларға мөмкиндер инде. Ә хәҙер ул тарих бар. Беҙҙең ул тарихты ла 37-се йыл алып киткәйне бит? Даян бер мәл уны кемдер Тютчев шәкерте тип иҫәпләгәнгә хәтере ҡалған:
— Мин Тютчевты уҡығаным да юҡ, белмәйем дә, – тигәйне.
Минең оялып ултырғаным ғына иҫтә.
Тютчевты белмәйенсә, ғөмүмән, шиғыр яҙып маташыуҙың мәғәнәһе бармы икән? Уны ла белмәгәс, шағир булыуҙың кәрәге лә юҡ, минеңсә.
8/III.
Иртән Әхмәт (Лотфуллин) килде. Мәскәүҙән ҡайтҡан. Күргәҙмәгә ҡуйған картиналары тураһында яҡшы фекерҙәр ишетһә лә, Мәскәүгә хәтере ҡалған бик.
— Ысын сәнғәт юҡ, сауҙа ғына бар, – тигән фекергә килеп ҡайтҡан.
Сиратҡа тороп балаларға печенье алдыҡ та оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙыҡ. Әхмәттең яратҡан һүҙе: «Стимул юҡ эшләргә».
9/III.
Шевченконың «Васыят»ын тәржемә иттем. Үҙемсә, был – хәҙергә башҡортса иң яҡшы тәржемә. Дейчтең мәҡәләһен дә Шевченконың 150 йыллығы өсөн үҙем тәржемәләнем. Арыу ғына әҙәм теленсә булды, шикелле.
10/III.
«Васыят» сыҡты. Мәҡәлә лә. Миәссәрҙең тәржемәләре лә арыу ғына. Ләкин еңелерәк. Шевченконың рухын, үҙен тойоп етмәй. Шулай ҙа төрлө Хөрмәттәрҙең булдыҡһыҙ тәржемәләре менән сағыштырғыһыҙ. Ни тиһәң дә Миәссәр – шағир, тик юҡҡа әрәм була, ваҡлана.
13/IV.
Йыйылыш булды. Һаман да минең докладты тылҡыйҙар. Тимәк, юҡты һөйләмәгәнмен икән. Електәренә үткән тегеләрҙең. Кимдәрҙә Әнүр менән бер яртыны һуҡтыҡ та, ҡайтҡас, урманға сығып, яҙҙың һуңғы ҡарына һуҙылып ятып, йондоҙҙар менән һөйләшеп яттым.
Йәл, тик Рәшит Ниғмәти ағай юҡ, ул да минең менән һуҙылып ятып берәй аҡыл әйтер ине, исмаһам. Ул юҡ шул. Дөрөҫ һүҙ ҙә юҡ әлегә. Шул хаҡта ағастар менән һөйләштек.
Шулай ҙа дөрөҫ һүҙ буласаҡ. Ул тыуып килә. Баязит Бикбай ағай, иҫерек булһа ла, берҙән бер дөрөҫ һүҙ әйтеп ҡалдырҙы. Уның был көнөн онотмаҫҡа кәрәк. Ә ҡалғаны ҡарға ҡаҡырығына ла тормай. Беҙҙә әле әҙәбиәт өсөн йәшәгән кеше бик аҙ, бөтәһе лә тип әйтерлек әҙәбиәттә тик үҙҙәре өсөн генә йәшәй. Сәғит ҡарт та төлкө ҡойроғон ҡайҙа тығырға белмәй. Шулай әрәм булыр инде бахырың, Оронбор төлкөһө, әҙәм көлкөһө. Шулай ҙа был көн күңелле – кемдең кем икәнен яҡшы белеп ҡалаһың. Ғәйнан ағай ҙа үҙ исеме тураһында ҡайғыртып, химия тураһында олоғара бер лекция уҡып торасы. Марат фәхишә ҡатындар һымаҡ йылмайып ултырған була, ә Рафаэль башын аҫҡа эйгән дә тик ултыра.
Яу киткәс кенә батыр, аҡыллы, философ. Ә кәрәк саҡта ауыҙынан бер тамсы һүҙ ҙә ҡайтарып ала алмаҫһың. Юҡ инде, әҙәбиәттә һуғышыу былай булмай. Әйтерһең, әҙәбиәт шунда ултырыусы әҙәбиәтселәр өсөн генә. Ә халыҡ ул кемдең күңелендә бар, кемдең күңелендә юҡ – уны бер Аллаһы тәғәлә үҙе генә белә. һай, ҡасан тыуыр икән беҙҙең үҙ ир-егеттәребеҙ? Ҡыҫҡаһы – эшләргә, эшләргә кәрәк. Ә мин күпме ваҡыт инде эшләмәйем...
1965
27/1.
ЧЕРЧИЛЛЬ
Черчилль үлде —
һуңғы арыҫланы
Үлеп барған иҫке донъяның.
Черчилль үлде.
Ташҡа Черчилль инде,
Был донъяға сыҡмаҫ уянып...
Черчилль үлде.
Черчилль беҙҙең илде
Бишегендә саҡта быуырға
Теләһә лә,
Гитлер ҡулын һуҙғас,
Ярҙам итте уны ҡыуырға.
Уны ҡыуғас – беҙҙе быуырға.
Күпте белде, тик белмәне шуны
Үлгәс әле шуға ғәрләнә —
Бишектәге бала ир арыҫлан була,
Бишектәге бишкә төрләнә.
Коньягына сумып батты Черчилль,
Теләгәйне ерҙе ҡосорға.
Тик үҙенә етте ҡолас ҡәбер
Теге донъяларға – осорға...
Бишектәге бала ир уртаһы булды,
Тиҙҙән тотор ерҙе усында.
Шулай ҙа ул, ысын дошманым, тип
Бер таш ҡуйыр башы осонда...
25/II.
Беҙ, башҡорттар, аттарыбыҙ һымаҡ,
Үтә сабыр, үтә түҙемле.
Әммә, бер ярһыһаҡ, тотоп тыйып булмай,
Тартһаң да ныҡ теҙгенде...
Алдан юл ярып барған кешегә һәр саҡ ҡыйын, ләкин күп ваҡыт күңелһеҙ түгел. Уның ҡайғыһы ла, ҡыуанысы ла ҙурыраҡ. Ә әҙер юл – бөтә яҡтан да еңелерәк.
Мине алдарлыҡ бул, тик үҙеңде алдама. Ә мин алданмаҫҡа тырышырмын. Был икебеҙ өсөн дә үҫеш, шатлыҡ булыр.
26/II.
Зәңгәр күҙле хыялым,
Ҡайҙа һин еремдә,
Әллә һин, айҙаһың?
17/III.
Яҙыусылар Союзында – РСФСР яҙыусыларының II съезы тураһында асыҡ партия йыйылышы.
М. Шолоховтың инеш һүҙе – принципиаль, теләктәшлек тураһында.
Бер полк кешеләре һымаҡ һөйләшергә саҡырҙы.
Леонид Леонов доклады. Башҡортостандан 27 кеше ҡатнашты. РСФСР-ҙа 3000-дән ашыу яҙыусы. 156 телдә әҙәбиәт тыуҙырыла. Соболев докладында РСФСР халыҡтарының әҙәбиәтенә айырыуса киң туҡталды. «Рус түгелмен, ләкин россиян мин» девизы.
Башҡорт әҙәбиәтенә айырыуса ҙур иғтибар булды. I пленум да беҙҙә үткәйне. РСФСР яҙыусылар союзы ойошторолғас уҡ.
Беҙҙең яҙыусыларҙың әҫәрҙәренә ныҡ туҡталып китте.
Поэзиянан прозаға күскән шағирҙар: М. Кәрим, Б. Бикбай, X. Ғиләжев, Ә. Атнабаев һ. б. Поэзия – бөтә әҙәбиәттең ата-әсәһе. Ҙур проза әҫәрҙәренең иң яҡшы әҙерлек мәктәбе.
Тәржемәгә ҙур урын. Оригиналдың рухын аңлау – тәржемәсе өсөн иң мөһиме. Р. Ғамзатовтың тәржемәселәре: Гребнев, Козловский. Шундай дуҫлыҡ булғанда ғына ысын тәржемә булырға мөмкин.
Ойоштороу эштәре: выездной пленумдар, кәңәшмәләр. Ләкин был ғына етмәй, яңы саралар эҙләргә кәрәк.
Йәш кеше винтик булырға теләмәй, хужа булырға теләй, ләкин һүҙ ташҡынында сәсәп ҡала. Тәжрибәле оло кешенән ҡурҡыу бар. Коммунисҡа ҡаршы ҡуйыла (Аксеновта).
Ә. Бикчәнтәевтең әҫәрҙәре был тәңгәлдә ыңғай яҡтан иҫкә алына («Ожмах вәғәҙә итмәйем»).
Хеҙмәт темаһы докладта ҙур урын алып торҙо. «Бруски»ҙан алып «Хлеб – имя существительное»ға тиклем ентекле анализ. Колхоз тормошо шулай ҙа беҙҙә бөтә дөрөҫлөгө менән яҡтыртылғаны юҡ әле.
Ф. Әсәнов – кукуруз һәм мөхәббәт – үтелгән этап бит был. З. Нурғәлин күккә күтәреп сыҡты. Профессиональ анализ яһаманы.
Һуғыш темаһы. Тәүге һәм һуңғы һалдаттың үлеүе тураһында бер кем дә белмәй әле. Ә улар араһында донъя яҙмышын хәл иткән оло трагедия – героизм булды.
Үлгәндәрҙе онотмаҫҡа. Беҙҙең яҙыусылар күбеһе һуғышта ҡатнашты. Ә яҙған әҫәрҙәр бик аҙ. Үҙ ваҡытында дөрөҫ установка булманы.
Башҡорт атлы дивизияһы темаһы тапланды, бысратылды. Ә яҙаһы күпме батырлыҡтар бар. 250 герой биргән Башҡортостан.
Сығыштар: Сергей Васильевич Смирнов литинститут хаҡында оло һүҙ ҡуҙғатты. Кәрәк һүҙ. Әҙәби һәйкәлдәр, ҡомартҡылар тураһында ҙур һүҙ булды.
РСФСР Яҙыусылар Союзы – тәржемә үҙәге булырға тейеш.
Книпович беҙҙең әҙәбиәтте бик ентекләп уҡып бара. Сергей Наровчатов эстрада шағирҙары тураһында бик яҡшылап һөйләне. Ҡатын-ҡыҙҙар шиғриәтенә ода. Иң самими поэзия. Фашизмды еңеүгә 20 йыл тулыуҙы яңы әҫәрҙәр менән ҡаршыларға кәрәк беҙгә. Йырҙар, иҫтәлектәр, поэмалар булырға тейеш. Май номерын еңеүгә арнарға. Мемориаль таҡталар ҡуйылһын.
Һуғышсы шағирҙарҙың ҙур кисәһен үткәрергә кәрәк. Совет власының 50 йыллығын, Лениндың 90 йыллығын ҡаршылау. Совет власы өсөн көрәш, граждандар һуғышы, коллективлашыу, бишйыллыҡтар тураһында беҙгә күп һәм яҡшы әҫәрҙәр яҙаһы бар әле. Ленин образы хаҡында беҙгә бик ныҡ уйланырлыҡ. Яуаплы һәм изге тема. Әхләҡи хоҡуҡ булыу ҙа кәрәк. Ленин поэзияла ла, сәхнәлә лә йәшәргә тейеш.
Б. Бикбай. Съезд бик эшлекле үтте. Йомғаҡ яһаманы, бурыстар билдәләне. Съезд ҡуйған мәсьәләләргә иғтибарҙы тупларға кәрәк. Маҡсат айырым кешенеке генә булып ҡалмаһан. 50 йыллыҡҡа, Лениндың 100 йыллығына көстө һалырға. Октябрь революцияһы башҡорт халҡына нәмә бирҙе? – бына шул хаҡта яҙырға кәрәк. Руденконың «Башҡорттар» китабының юлы буйынса үтеп, бөгөнгө башҡорттар тураһында бер документаль-художестволы китап яҙырға ине. Бригада менән сығырға кәрәк бының өсөн. Башҡортостанда революция осорон «Тихий Дон» һымаҡ әҫәрҙә күрһәтергә ине. Хөкүмәт эсендә һуғыш, ниндәй ҡатмарлы осор бит. Мин шул осорға арналған опера яҙырға йыйынам.
З. Биишева. Күптән уйлап йөрөгән нәмәләрҙе әйтергә ине. Әйтмәһәң, эс ташып бара. Эш тураһында һөйләшәбеҙ икән, һыйлап-һыйпап ҡына үтмәй, ҡайһы бер нәмәләрҙе ҡуҙғатып та китергә кәрәк.
Съезда ҡайһы бер ултырыштарҙы М. Кәрим алып барҙы. Ҡыуанып, ғорурланып ултырҙыҡ.
Ғамзатов, Кулиев, Шогенцоков, Кешоковтар рәтендә тора. Ләкин М. Кәрим ҡайһы саҡта тамырҙарын онотоп китә. Үҙе генә хәл итеп ташлай. Ш.Мәхмүтовтың китабын шулай кәңәшләшмәй сығарып ебәрҙе. Бабаев, беҙгә башҡорттар шулай кешенән (Н. Хикмәт, П. Неруда) алып яҙа икән, тигән һүҙ әйтте. Ауыр булды күңелгә.
Шулай уҡ докладтағы ҡайһы бер тезистар менән килешеп булмай. Партия матбуғатында Динис Исламов кеүектәрҙе иҫкә алырға мөмкин инеме һуң? X. Ғиләжевте телгә алырлыҡ түгел инеме? Был коллегиаль хәл ителһен ине. Атнабай, Асанбай, Динистар кеүек мине «әҙәбиәт тыуҙырыусылар» рәтенә тыҡмай, мине ҡарттар итеп кенә телгә алалар. Дашкин мине баҫмай. Йәштәр газетаһында нишләп һине баҫайыҡ, ти. Ә үҙе Бикчәнтәйҙе баҫып ҡына тора. Ә минең «Уйҙар, уйҙар» шулай йәштәр тураһында булып та, баҫылманы. Трилогия тураһында. Ҡатын-ҡыҙ яҙа икән, уға иғтибарлыраҡ булырға кәрәк. Кетлинская был хаҡта яҡшы әйтте. Кешенең рухын күтәреү ҙур эш. Ләкин эшләгән эште күрмәү, кәмһетеү тенденцияһы бар беҙҙә. Мостай. «Бына трилогияң»ды телгә алдыҡ, яҙ инде», – ти. Яҙырмын, Алла бирһә. Октябрҙең 50 йыллығына.
М. Ғәйнуллин. Партийность – верный компас. Соболев был хаҡта бик ныҡ әйтеп китте. Шолоховтың соцреализмды билдәлеүе – великолепный билдәләү. Партиялылыҡ – халыҡсанлыҡ. Образдарҙың интеллектуаль кимәле – иң мөһиме бөгөн. Ул яҙыусының үҙ кимәленән килә. Философик, идеологик кимәле түбән икән, ул нисек уҡыусыны ҡәнәғәтләндерһен. Ғаилә ығы-зығылары тирәһендә генә уралыу менән ҙур фекер әйтеп булмай. Күләгәле яҡтарҙы күберәк күрһәтәбеҙ. Динис Исламов иҫерек, енси яҡтан аҙғын кешеләрҙе күберәк яҙа. Уны съезда әйтеп китеү кәрәкмәҫ ине.
Драма әҫәрҙәренә хужаһыҙлыҡ ҡарашы йәшәп килә. Театр – великая кафедра. Үрнәк алырлыҡ герой быйыл сәхнәлә юҡ беҙҙең.
Бөйөк Ватан һуғышы темаһы аҡ тап булып ҡала. Ә беҙҙең яҙыусылар күбеһе ҡатнашҡан. Фронтта ла, тылда ла халыҡ подвигын күрһәтергә кәрәк.
Ғ. Әмири. Съезд – трамплин. Еңеү көнө етеп килә. Ватан һуғышы прозала етерлек дәрәжәлә яҡтыртылмаған. Бик сәйер булһа ла. 1946 йылда генерал бүлмәһенә йыйылып, союз председателе: «Хәҙер һуғыш бөттө, тыныс тормош тураһында яҙығыҙ», – тип установка бирҙе. Был ҙур зыян итте. Сталинград тураһында китап яҙып бөттөм. Лениндың «Если идеи овладевают массами – это величайшая сила», – тигән фекерен һалырға тырыштым. Был «Катюша»ларҙан көслө.
Йәштәрҙе тәрбиәләү бик кәрәк.
Байраҡ – сепрәк – символ.
Башҡорт ғәскәрҙәренең Петроградты һаҡлауы тураһында яҙмаҡсы булам. 50 йыллыҡҡа яртыһын яҙырмын тип уйлайым. Яҙыусылар Союзы – хоккей командаһы түгел. Ләкин беҙгә лә «нервыны һаҡлап» еңеп сығырға кәрәк. Мы легко ранимы.
Сәйфуллин. Башҡорт әҙәбиәте киң аренаға сыҡты. Съезда был хаҡта әйтелде. Журнал 20 меңдән ашып китте. «Совет Башҡортостаны»ның тиражы артты. Талап ҙур. Тәрбиәләгән әҫәрҙәр генә киң тарала.
Н. Мусин – талантлы яҙыусы – ашыға, ҡабалана. X. Ғиләжевтең «Погонһыҙ һалдаттар»ы бик оҡшаны. Шул заман күҙ алдына килеп баҫа.
Театр яңы бинаға күскәс, репертуар икеләтә артыҡ булырға тейеш. Ләкин драматургтар яҙмай. Балалар яҙыусыларына ла үпкә ҙур. Тәнҡитселәр күҙәтеүҙәр генә яһай.
Ғ. Әхмәтшин. Йыйылышта һөйләшәбеҙ ҙә артабан идара яҙыусының ижады менән ҡыҙыҡһынмай. Конкретно бер ни ҙә эшләнмәй. Мин 20 йыллыҡҡа пьеса яҙып бөттөм, роман өҫтөндә эшләйем. Театр – драматург – Яҙыусылар Союзы араһында бәйләнеш юҡ. Театр баһаһы һәр саҡ дөрөҫ булмай. Секция илке-һалҡы ғына эшләй. Худсовет эшләмәй.
Вәзих Исхаҡов. Октябрь революцияһы. Вострецов – (Бирек) четырежды Герой гражданской войны. Мәктәптәрҙә Башҡортостан геройҙары тураһында һүҙ юҡ. Блюхер («Железный поток»). Генерал Шайморатов – Башҡорт атлы дивизияһы. Нәшриәт ыжламай.
Ә. Мирзаһитов. 50 йыллыҡ, 100 йыллыҡ – календарҙағы ҡыҙыл бит кенә түгел. Ишморатов «Дауылға ҡаршы». Петроградты яҡлау тураһында.
С. Агиш. Мин дә Баязит телендә һөйләйем. Беҙ съезда булмаһаҡ та съезд менән йәшәнек.
Йыллыҡтар. Бурыстарҙың иң тәүгеһе – оҫталыҡ. Ләкин оҫталыҡ етешмәй әле. Производство тураһында булһа, әҫәр аҡһаҡ сюжеткә ҡоролһа, мөхәббәт темаһы ҡултыҡ таяғы булып йөрөй. Йәки мөхәббәт тураһында булһа, производство – ҡултыҡ таяғы. Ләкин был органик рәүештә бәйләнгән булырға тейеш. Башҡорт дивизияһы төҙөлгәндә, беҙ 3 яҙыусы ебәрҙек: Карнай, Ихсан, Насыров. Карнай ҡайтманы, роман да ҡайтманы. Карнай ҡалды, роман да ҡалды. Ә ҡайтҡандар РСФСР съезы барғанда беҙҙең яҙыусыларҙы РСФСР Верховный суды судить итеп ята. Башҡортостан съезы барғанда БАССР Верховный суды бара ине. Бына мин СССР съезына барам, унда ла шул суд булыр микән. Был Иван Иванович менән Иван Никифорович ҡасанға тиклем ыҙғышыр икән. Бынан көлөү өсөн Гоголь кәрәк бит. Тәржемә башҡортсанан кәрәк, ә руссанан башҡортсаға кәрәкме? Юҡ. Хәҙер русса яҡшы беләләр. (??)
Р. Бикбаев. Каруанһарай. Йыйынға бөтәһен дә йыйып, төйнәп бирергә ине. Характер, портрет, яҙмыштарҙы ла. Ә һин барыһын айырым-айырым биреп, тарҡатаһың. Халыҡтың Каруанһарай һалыуға төрлө-төрлө реакцияһы күренмәй. Шунда уҡ ҡаршылыҡтарҙың төйөнөн һалып ҡуйырға ине. Ә былай ҡағылып китеү генә ярамаҫ. Ауылдан-ауылға хәбәрҙәр, ҡарттарҙың кәңәш-төңәш итеүе, аң-белемгә ынтылышы, ғөмүмән, тарихи мөнәсәбәт булһын ине. Дәүләт әһәмиәтендәге эш бит.
Байҙың байлығы бөтһә лә ҡырҡ йылһыҙ даны бөтмәҫ, ти
(Ишбулды ағай).
1967
3/VII.
Һәнәк. Ер еләккәйҙәре лә беште инде. Арыш та емләнеп килә. Бойҙай әле яңы баш ҡоҫҡан. Ҡурай еләге өлгөрөп килә. һандуғастар тынып ҡалһа ла, һаман да әле урман яңғыратып кәкүк саҡыра. Тиҙҙән инде тамағына арыш башағы тығылып, ул да һаҡауланыр. Йәй уртаһы етте. һыу кис тә, иртән дә, көндөҙ ҙә йылы – йәнең теләгәнсә һыу инергә була. Ҡарағат, еләк өҙөп ашайһың, балтырғанын, ҡуҙғалағын ауыҙ итәһең. Иң йәмле һәм шул уҡ ваҡытта йәйҙең дә ғүмере ҡыҫҡа икәнен тоя башлап торған саҡ. Тәбиғәтте минең әле былай ентекләп күҙәткәнем юҡ ине. Ә быйыл бөтә йәйем тәбиғәт ҡосағында үтә. Уйланырға ла күп сәбәптәр бар. Яҙырлыҡ нәмәләр ҙә баштан ашҡан. Ләкин мин көндәлек кенә лә алып бара алмам – иң үкенеслеһе шул. Ә яҙырға, һәр бер күренеште ҡағыҙға теркәп барырға ине. Ни хәл итәһең – булмай.
Беҙҙең экспедиция Беүә буйҙарын йөрөп сыҡҡас, яңынан Танып буйына, Мәнәккә ҡайтты. Мин дә, бер аҙна Өфөлә, Шишмәлә йөрөп килгәс, яңынан экспедицияға ҡайттым. Ғәжәп – мин был тиклем дә археология менән мауығып китермен тип башыма ла килтергәнем юҡ ине. Шулай итеп мин археолог булып барам, буғай.
Экспедицияға яңы кешеләр өҫтәлде. Мәскәү антропологы Мария Степановна Акимова етәкселегендә МДУ студенттары – Наташа Прокурина, Надя Заводник, Оля Жукованан тыш беҙгә тағы Өфө студенттары өҫтәлде. Хәҙергә әле исемдәре генә билдәле: Харис Закиров, Дамир, Лена Кремер, Рәйсә Ғабитова, Людмила.
Бының өҫтәүенә бөгөн генә Нефтекамск уҡыусылары ла килеп ҡушылды. Лагерь хәҙер тотош бер археологтар ҡалаһына әүерелде – ҡайнап тора. Нияз менән «Алға» колхозына барып, көтөүҙән бер тәкә тотоп алып ҡайттыҡ. Иртәгә ныҡлы эш башланасаҡ. Беҙ киткәс, Байтимер ҡалған группа менән ҡаҙына торғас, бер баш һөйәгенә юлыҡҡан. Иртәгә асып ҡараясаҡбыҙ. Тәкә алырға барышлай беҙ ҙә Редькино ауылы эргәһендә Таныптың бейек текә яр башында бер ҡәберлек табып ҡайттыҡ. Иртән тәкә һуйғас, бәлки, беҙ шунда юлланырбыҙ.
Лагерҙа бөгөн төндә ЧП булған. Ләкин кемдең кем менән булғанлығы әлегә билдәһеҙ. Мин яланда аҙашып йөрөп ҡайтҡас, усаҡ янында сыланған кейемде киптереп, таң атҡансы һөйләшеп ултырҙыҡ. Исеме Өмөт булһа ла бер ниндәй ҙә өмөт юҡ. Тиҙҙән инде улар беҙҙән китәсәк. Мин эйәһеҙ тороп ҡалдым хәҙергә. Шуға, ахыры, үтә эс боша. Мин ҡайтып киткәс, уға, ахыры, эйәләре табылған... Бөгөн хатта һөйләшергә һүҙ ҙә юҡ. Етмәһә, иртән уң аяҡтың бәпсәй бармағын ҡаймыҡтырып, уныһы һыҙлай. Егетлек күрһәтергә тырышыуҙан, әлбиттә. Өҫтәүенә шул уң аяҡҡа Б-ҙең итеген яңылыш кейеп алғанмын да аяҡ ҡыҫылып этләнергә тура килде. Ғөмүмән, ауыр көн. Ел иҫә, урман һалҡын тауыш сығарып шаулай. Хатта кис һыу ҙа инмәнем. Ярай, ҡайтып ятыуҙан яҡшыһы булмаҫ. Эңер төштө, яҙыуы ла мөмкин түгел...
Кис. Усаҡ янындағы һөйләшеүҙәр.
Р: – Һеҙ нәмә алып ҡайттығыҙ? – тине.
— Тәкә, – тинем мин.
— Күрһәт әле, – ти был.
Бер аҙ арттан барҙы ла кире боролдо. Мин бер ни ҙә өндәшмәнем. Серле бер ынтылыш булды был. Ғөмүмән, беҙҙең төйәк сер менән тулы.
Өмөтөм янына теге һандуғас килеп һайрарға тотондо. Ҡулы менән хатта иң нескә йөрәк ҡылдарыңа ҡағылырға әҙер. Кисә ике хикәйәһен уҡып ҡаңғыртҡайны, бөгөн ошо ҡылдарға ҡағыла. Күңелдә әллә ниндәй юшҡын ултырып ҡалды. Бына усаҡ янына раскладушканы ҡуйҙым да, башҡалар йоҡларға таралғас, ҡайһы бер нәмәләрҙе теркәп ҡуйырға булдым. Усаҡ яҡтыһында бик иркенләп яҙып була икән. Б. минең койкала палаткала ята. Ә мин уныҡында, усаҡ янында.
Ағас япраҡтары бер өҙлөкһөҙ аҡҡан һыу тирмәне һымаҡ шаулап тора. Тирә-яҡта ниндәйҙер көҙгө моңһоулоҡ бөгөн.
Өмөтөм яныма килеп теге һандуғас хаҡында:
— Ниндәй егет ул, нормальныймы? – тип һораны. Мин бары:
— Кисә хикәйә уҡыған егет, – тип кенә яуап бирҙем дә өндәшмәнем.
Өфөнән юлда килгәндәге күренеш күҙ алдында. Төн. Күк күкрәй.
4/VII.
Кон байыны. Ер өҫтөн шәфәҡ алһыулығы ғына яҡтыртып тора. Үләндәргә хуш еҫтәрен аңҡытып ысыҡ төштө. Һыйыҡ эңер эсендә тирә-яҡтағы урман өҫтөнән мәсет манаралары һымаҡ теркеләр генә, юғарыраҡ ҡалҡынып һаман да көн яҡтылығын һемереп ҡалырға тырышҡандай, бер урында ҡатып ҡалған. Аяҡ аҫты һил, тынлыҡ тиһәң хата булыр. Яҡын арала ғына ер һутын эсеп туя алмаған буровойҙар геүелдәй. Уларға тартай, бытбылдыҡ тауышы һәм ниндәйҙер кескәй ҡошсоҡтоң нескә, хәүефле, болоҡһоу сипылдауы ҡушыла. Һауа тулы һуҡыр себен, серәкәйҙәр безелдәүе. Яңы ғына яҡты йондоҙ ҡалҡҡан. Башҡа йондоҙҙарҙың сығырға тырышыуы ла һиҙелмәй әле.
1969
25/IX.
Бөтә эште эшләп бөтөп булмай. Учалыға тайҙым! Ленинградҡа китер алдынан ултырып уйланып алырға кәрәк.
Күпме генә барам тиһәм дә, күпме генә саҡырһалар ҙа, был районға күпме генә иҫтәлектәр бәйләнмәһен, 37 йәшкә етеп, әле һаман Учалыны күргән юҡ!..
Былтыр Спартак Ильясов күпме саҡырғайны, быйыл – Венера Бузыҡаева. Ләкин бер ниндәй ҙә мөмкинлек булманы. Эш, мәшәҡәт, ығы-зығы... Ҡасан шуларҙың бөтәһенән дә айнып, үҙ иркеңдә булып, үҙең теләгән ерҙә үҙеңсә генә йөрөргә инде!
Ирәмәл менеп булмаҫ, бәлки; шулай ҙа Учалының үҙен күрергә кәрәк! Унан һуң, бәлки, Әбйәлил менән Баймаҡҡа ла һуғылып үтеп булыр. Йәшлек, студентлыҡ эҙҙәренән!
Учалы – беҙҙең журналды иң күп алдырған райондарҙан. Журналға яҙышыусылар ҙа байтаҡ ҡына. Рәмзилә Хисаметдинова, Әсмә Мәсәлимова, Иҡдисамов ҡарт. Унан һуң Абрар Ғабдрахманов, Нәжиә Аллаярова, Марат Минһажетдинов – бөтәһе лә шул төйәктән бит!.. Унан һуң тәбиғәте, йырҙары, һөйләше – бөтәһе лә беҙҙең районға – Салауатҡа – яҡын.
Салауат-Учалы поездына ултырҙыҡ та киттек. Лина (Владелина Якубова – беҙҙең фотокорреспондент) купейныйға билет алып ҡуйған икән. Шуның өсөн артыҡ мәшәҡәт булманы. Тик редакциянан шиғырҙар дәфтәре менән административ бүленеш китабын алырға онотҡанмын.
Станцияға төшкәндә, Лина вокзалда ине инде. Ул да яңы ғына төшкән. Вокзалда Ихсан Әхмәтйәнов осраны. Ҡырып тейәп алған. Иглинға ҡайтып бара. Иглиндан йөрөп эшләй. Эргәһендә бер аҫыл ҡошо ла бар ине. Ихсан булһын да буш йөрөһөн, имеш!.. Юлда һөйләшеп барырбыҙ, исмаһам, тип, бергә ултырырға булдыҡ. Ләкин проводница ултыртмай маташты. Төрлөсә һайрап, бригадирҙы күндерҙек тэ, вагонға инеп, мин алған яртыны бүҫкәрттек. Егетем минең юлдашҡа ҡармаҡ һала башланы. Мин, буфетҡа һыра алырға ингәндә, әҙерәк сама белергә, ханымыбыҙҙың бик әҙәпле булыуы тураһында тегенең ҡолағына тишеп ҡуйҙым. Теге бер-ике анекдоттан ары китә алманы. Былай ҙа ҡырын тейәгән кеше, арыу уҡ «ләх» булып, төшөп ҡалды. «Уңға-һулға һуғылма, туп-тура өйөңә ҡайт», – тип оҙаттым. «Ярар», – тигән булды. Шиғырҙары хаҡында ыңғай һүҙ ишеткәс, бик тәьҫирләнеп китте. «Һеҙҙең журналда баҫылмаған хәлдә лә, һинең шул һүҙеңде ишетеү еткән миңә», – тине.
Уны оҙатҡас, бер аҙ һөйләшеп ултырҙыҡ та, йоҡлап алырға булдыҡ. Ҡайҙа инде ул йоҡо: уйҙар, уйҙар, уйҙар һәм билдәһеҙлек... Шулай ҙа, бик арығанлыҡтан, йоҡлап киткәнмен. Хатта Златоуст менән Оло Мейәсте үтеп киткәнде лә һиҙмәгәнмен. II-Мейәскә етер алдан ғына уянып киттем.
26/IX.
Көн ҡояшлы, ләкин көҙгөсә һалҡын. Мейәс вокзалында поезд оҙаҡ ҡына туҡталып торҙо. Вагондан төшөп, ары-бире йөрөп, үҙемдең бала саҡ тороп ҡалған Мейәсте күрмәй үтеүемә бик үкенеп алдым.
Бала саҡ. Атай – командир. Беҙ бөтә ғаиләбеҙ менән Мейәстә торабыҙ. Оло күл буйы. Инәйем шул күл мәкеһе алдында кер йыуа, дөрөҫөрәге – сайҡай. Һалҡын ҡыш, мәке ауыҙынан быу борҡора...
Икенсе күренеш – ҡышҡы буран. Мин уйнарға сығып, әллә ҡайҙа китеп, аҙашҡанмын. Тик бороңғо сиркәү манараһына ҡарап ҡына үҙебеҙҙең торған урамды килеп таптым...
Өсөнсө күренеш – күл буйындағы яланғас, беләү ташлы тау. Шул тауҙан мин беләү таштар эҙләйем. Ни өсөн эҙләгәнмендер, матур булғанғамы, кәрәк булғандырмы, уныһын Аллаһы тәғәлә үҙе генә белә. Ләкин ғүмеремдә әле бер нәмәне лә шул тиклем тырышып эҙләгәнемде хәтерләмәйем...
Дүртенсе күренеш – беҙ торған өйҙөң баҙына төшөп, инәйем менән бергәләп хужа ҡарсыҡтың өрөк һыуын эсеү. Донъяла шул өрөк һыуынан да тәмле эсемлек эскәнем юҡ, буғай. Бәлки, был шулай тойолалыр ғына. Тик шуныһы ғәжәп: ни өсөн инәйем шул өрөк һыуын үҙе ҡайнатмайынса, минең менән бергәләп баҙға төшөп ултырҙы икән?.. Ғәжәп хәл!.. Күрәһең, һәр тыйылған нәмә тәмлерәк булалыр. Аҙаҡ минең өсөн бик күп тыйылған китаптар – иң тәмлеһе ине бит. Д. Юлтый, А. Таһиров, Б. Хәсән, «Һәнәк һуғышы» (Ғ. Йәһүҙин), «Октябрь» журналы, «Совет әҙәбиәте», Ш. Бабич шиғырҙары, Хәсән Туфан. Хөсәйен бабайҙың өй башынан япраҡтар аҫтында ятҡан китаптарҙы Дыуан-Мәсетленән Арҡауылға тиклем йөкмәп алып ҡайтыу!.. Уларҙы бөтә кешенән йәшереп, үҙем йүнләп алған май шәм йәки усаҡ яҡтыһында йотлоғоп уҡыу. Инәйемдең әрләү-янауҙары һәм тәүге шиғырҙар. Улар ҙа тыйылған өсөн иң изге нәмәгә әйләнделәр. Бәлки, мин шағир ҙа булмағанмындыр, бары тик үҙ һүҙле, үтә үҙһүҙле булған өсөн генә яҙғанмындыр?
Ә, бәлки, Мәүлиҙә – тәүге балалыҡ мөхәббәте генә яҙҙырғандыр уларҙы. Бәлки, әле һаман ошо тойғом яҙҙыралыр? Бәлки, бәлки...
Мәүлиҙә!.. Учалы тигән һүҙ ҙә ошо исем менән бәйләнгән бит. Мәүлиҙә, миңә тәүге шиғри һүҙҙәр яҙған һәм мине лә яуап шиғырҙары яҙҙырған Мәүлиҙә, ете йыл хаттар яҙышҡандан һуң, һуңғы ҡабат мин уны ошо ергә – Учалының Мулдаҡай ауылына уҡытырға оҙатып ебәргәндән һуң, иргә сығып, өс көн дә тормай, Учалы ҡайынына аҫылынып үлгән Мәүлиҙә!.. Минең уға яҙған шиғырҙар дәфтәрен миңә Мәскәүгә һалып ебәргән уҡытыусы дуҫы кем булды икән?
Уның үлем сәбәбе лә, бөтәһе лә әле сер миңә. Ҡәберенә, исмаһам, бер ҡайын ултыртып китергә ине, ләкин ваҡыт бик сикле. Эш муйындан!.. Йәй йөрөйһө ине, иркенләп!.. Үҙ иркендә!..
Ҡайҙа ул ирек? Ҡайҙа һинең теләгеңде хуп күргән кешеләр? һәм бөтәһен дә нисек аңлатып торорға? Кемгә кәрәге бар уның?
Һәм иң тәүге иҫтәлек!..
Сасҡау ҡыш. Сана аҫтарында ҡар шығырҙай; шығырҙамай, ә сыйылдай. Мине ҙур толопҡа төрөп ултыртҡандар. Бәләкәй генә толоп тишегенән икһеҙ-сикһеҙ зәп-зәңгәр күк күренә. Тишектән бармаҡты тығып, ҡайырыбыраҡ ҡараһаң, ботаҡтарын ҡар һығылдырған ҡарағайҙар күренә, ә тағын да ныҡлабыраҡ тырышып, артҡа боролоп ҡараһаң, ауыҙ-морандарына боҙорсоҡтар туңған ат баштары, ап-аҡ керпектәре аша һөҙөлөп ҡараған ат күҙҙәре.
Был – минең донъяны тәү башлап асыуым ине. Ләкин был донъяны асыуға атаң-әсәң дә ҡаршы килгәс, был донъяны күреү миңә иң ҡәҙерлеһе ине. һәм, моғайын, ул миңә иң ҡәҙерлеһе булып ҡалыр. Арҡауыл, Ҡаратау, Учалы, Мейәс юлы!..
Бына шул юлға мин тағы аяҡ баҫтым. Элекке күк донъя кеүек күк күҙҙәр ҙә минең эргәлә. Тик шуныһы йәл: көҙ, бәлки, ғүмер көҙөлөр... Тыйылған көҙ!..
26/IX.
Райкомда. Беренсе секретарь Байрамғол совхозына киткән. Пропаганда бүлеге инструкторы Фәтҡуллин Рәшит Вафиевич менән һөйләшеп, Байрамғолдан машина саҡырттырҙыҡ.
Пропаганда бүлеге мөдире – Шакиров Марат Ниғмәтйән улы. Йор һүҙле башҡорт. Минең менән бер йылғы (1932 йылда тыуған). Райондың хужалығы, алдынғы кешеләре менән таныштырҙы.
Ахун ауылы – райондан иң алдынғы. «Ҡыҙыл партизан» колхозы гәзит-журналдарға яҙылыуҙы 24 сентябргә үк бөтөргән. Райондағы берҙән-бер мишәр ауылы. Иң ҙур ауылдарҙан. Халҡы – 4 мең! Граждандар һуғышында бик актив ҡатнашҡандар. Шуға ла колхоздары «Ҡыҙыл партизан» исемен йөрөтә. Ләкин үҙенсә бик ҡаршылыҡлы. Иң дини һәм иң культуралы ауыл. Мәсеттәре әле һаман эшләй.
Учалы районы гәзит-журналдарға яҙылыу буйынса 25-се урында. «Башҡортостан ҡыҙы»н 1969 йылдың башына 1686, бөгөнгө көндә 1800 экземпляр алдыра. 2000-гә еткерергә кәрәк.
Учалы районында бөтәһе – 70396 кеше булып, шуларҙың 43870-е ауылда, 26526-һы Учалы ҡалаһында йәшәй.
Төп халҡы – башҡорт, типтәр ауылы, бер мишәр ауылы – Ахун.
Нэмэ ул шиғыр?
Шиғыр яратмаусыға хат. Күптән түгел шиғыр тураһында һүҙ сыҡҡас, шундай һүҙҙе ишетергә тура килде:
— Нәмәгә ул шиғыр? һ.б.
Шиғырҙы шағирҙар тыуҙырмаған. Уны халыҡ тыуҙырған. Шиғырҙың милли тамырҙары эпостар, ҡобайырҙар, мәҡәл һәм әйтемдәр, йомаҡтар, йырҙар, һамаҡтар, сеңләүҙәр, таҡмаҡтар.
«Орсоҡ йыры», «Урал йыры» – кәрәк булған, сығарған. Беҙҙә поэзия, шиғыр тигән һүҙҙәр ҙә булмаған, ә шиғыр – поэзия булған. Сәсәндәр тураһында. Ул – тарих, халыҡтың эске донъяһы, рухи мәҙәниәте. Унһыҙ кеше мал булыр ине. Башҡа халыҡтарҙың ижады. Донъя мәҙәниәте. Был мәҙәниәтте танымаҫҡа мөмкин, күрмәҫкә, ләкин бынан ул юҡ тигән һүҙ түгел бит. Ҡояштан ҡапланырға мөмкин, ләкин ҡояшты ҡаплау мөмкин түгел. Ул йәшәй һәм йәшәр.
Салауат шиғырҙары. Тәүге шағир ҙа Салауат.
Кеше бишектә ятҡанда уҡ йыр, шиғыр тыңлай башлай. Хатта «Ҡөрьән»дә бит шиғыр менән яҙылған.
Кешеләр тереләй ергә күмелгәндә йыр йырлап үлгәндәр. Уля Громова – «Демон». Кешелек тормошоноң оло бер донъяһы ул, тимәк.
Шекспир драмаларын шиғыр менән яҙған. Хатта Карл Лукрецийҙың фәнни трактаттары шиғыр, Ломоносовтың «О пользе стекла»һы шиғыр менән яҙылған. Фән һәм поэзия.
Халыҡ әкиәттәрендә фәнни гипотезалар.
Поэзиянан фән тыуған. Әлишер Навои, боронғо гректар. Поэзия прозала ла бар. Энгельс Бальзак тураһында. Жюль Верн һәм фән. «Интернационал» – шиғыр бит, ниңә уны һыҙып ташламайһың. XXII съезд аяғөҫтө тороп иң тәүҙә ошо йырҙы йырланы.
Марсельеза, Варшавянка. Улар – революция ҡоралы. Һин шуны күрмәҫкә теләр инеңме?
Винтовкалар менән бергә шиғыр китаптарын һалып киттеләр. Музейҙа яралы китаптар һаҡлана. Фронт хаттары бәйет, шиғырҙар менән яҙылды. Ни өсөн? Уның, тимәк, көсө бар. Гагарин, Титов уны ғаләмгә алып менделәр.
Әҙәбиәтте өс кеше тыуҙыра: береһе уларҙың – яҙыусы (мин), икенсеһе – уҡыусы (һин), өсөнсөһө (третий не всегда лишний) – ул тәнҡитсе (Мин, һин, Мөхәмәтәмин!).
Уҡыусы яҙыусының яҙғанын бер тынала уҡыһын өсөн яҙыусы бөтә ғүмерен бирә. Бер сәғәттә уҡып сыҡҡан өсөн, бәлки, бер йыл ултырырға кәрәктер.
Ә ул – тәнҡитсе? Нимәгә? Артыҡ кеше булмаһын өсөн ул яҙыусының теләген һәм уҡыусының талабын белергә тейеш. Посредник.
Әгәр ҙә шулай булмаһа, уның кәрәге юҡ.
Шуның өсөн ул яҙыусынан да, уҡыусынан да күберәк белергә тейеш. Уҡыусыны ла, яҙыусыны ла өйрәтһен. Бының өсөн ул яҙыусы әҫәренең көсө кимәлендә яҙа белһен, үҙенең юҡ-бар фекерен яҙыусыға таҡмаһын.
Китаптар тураһында
Китап уҡыу – ижади процесс. Үҙ фекерҙәреңдең уяныуы, үҙең дә һиҙмәҫтән үҫеүең.
Иван Петрович Павлов писал в своей биографии:
«Под влиянием литературы 60-х годов, в особенности Писарева, наши умственные интересы обратились в сторону естествознания, и многие из нас, и я в том числе, решили изучать в университете естественные науки».
Книга часто открывает подростку его призвание. Константин Эдуардович Циолковский с самого детства, с тех пор как прочитал книгу «Из пушки на Луну» Жюля Верна, мечтал о межпланетных полетах.
«Книга быть может наиболее сложное, великое чудо из всех чудес, сотворенных человеком на пути к его счастью и могуществу будущего».
Нельзя лишать людей этого чуда.
1972
27/III.
Есениндың «Фарсы моңдары»н «Ағиҙел»гә илтеп бирҙем. Абдулхаҡҡа, Йыһатҡа, Ярулла ағайға көсләп тигәндәй уҡып сыҡтым.
Редакция: ләм-мим!.. Әйтерһең, минең тәржемәләр хаҡында һүҙ әйтеү ҙә тыйылған. Стәрлетамаҡ ваҡиғаһынан һуң бөтәһе лә шаңҡып ҡалған. С. Галин һатҡан Әсхәл өсөн...
— Ормайбыҙ ҙа беҙ, бына шиғыр яҙабыҙ, исмаһам! – тип үҙ-үҙемде йыуатҡан булдым.
Хәким ағай Игебайға: «Маҡтама күҙ алдында!» – тине. Игебай: «Япраҡ хәтле булһа ла изгелек эшләйем һиңә,» – тигән була.
28/III.
Радио: «Горький һәм музыка».
- Бетховен квартеты.
- Бородиндың «Урта Азияла» тигән музыкаль картинаһы.
- Римский-Корсаков – «Шәһрәзада».
- Стравинский – «Изге яҙ» («Весна священная»).
Ғәжәп әйберҙәр! Күҙ алдына ниндәй генә күренештәр килмәй! Музыкала ниндәй һүрәтләү көсө!..
Сүл йыры
(Бородиндың «Урта Азия» моңон тыңлағанда)
Икһеҙ-сикһеҙ ҡайнар ҡом сахраһын
Ярып бара сабыр дөйәләр.
Сүл елдәре тауҙай ҡом тулҡынын
Аяҡ аҫтарына өйәләр.
Ҡом да ҡом тик! Ҡом-йыландар
Табындарын сағып ҡалалар.
Тик дөйәләр ғорур, тыныс атлай,
Төшкән кеүек ергә Аллалар.
Мәңгелекте ялғап мәңгелеккә,
Тартылғанда каруан сылбыры,
Төштәремдә сихри илдәр күреп,
Тыңлап барам мин дә сүл йырын.
28/III.
Эйе, был күренеш минең бөгөнгө хәлгә бик ауаздаш. Күңелдә ысынлап та ҡом бураны, әсенеү ҙә яңғыҙлыҡ һағышы ғына... Ярай әле, иң ауыр көндәр «Фарсы моңдары» менән үтеп китте.
Ниндәй ваҡлыҡ, ике йөҙлөлөк, әшәкелек кешелә! Бер ҡар йомғағы тәгәрәп төшһә, тауға әйләнә, төймә лә дөйә булып күренә. «Демагог, милләтсе, скандалист, вождизм, авантюрист, самореклама...» Ниндәй генә ҡушаматтар тағылманы бер бездарь арҡаһында. Эй замана, эй кешеләр!.. Түҙ, йөрәгем, түҙ!.. Эшләргә, ең һыҙғанып, теште ҡыҫып эшләргә лә эшләргә кәрәк – берҙән-бер йыуаныс шул ғына.
Әгәр минең бер генә шиғыр юлым ҡалмаған хәлдә лә, тәржемәләрем ҡалырға хаҡлы!
Үҙеңде-үҙең юҡ итеүҙән бер кемгә лә файҙа юҡ. Ауыҙың тулы ҡан булһа ла, дошманың алдында төкөрөргә ярамай.
Яҡшылыҡ эшлә лә һыуға һал, халыҡ белмәһә, балыҡ белер... Хаҡ әйтелгән һүҙҙәр!
30/III.
Төнгө 2-се ярты. Шеллиҙең был шиғырын әле институтта саҡта «Клим Самгиндың тормошон» уҡып йөрөгәндә үк тәржемә итергә дәртләнеп ҡуйғайным, нисә йыл үтте! – булманы. Бөгөн килеп бер тындан тәржемә иттем. Күрәһең, был кәйефте – бушлыҡ кәйефен – 17 йыл буйы көтөргә кәрәк булған!.. Бер кешенең ғүмере! Салауат тыуыуы, хәҙер инде атаһына ҡул күтәрерлек булыуы. Кисә кис көрмәкләшеп алдыҡ. Минең көс әсәһе менән икеһенә етерлек булһа ла, нервылар бөтөнләй бөткән икән!.. «Я тебя породил, я тебя убью!» – тигән Бульбаға әйләнгәс, нисек йәшәмәк кәрәк инде!.. Бөтә ҡағыҙҙарҙы йыйып ауылға ҡайтып китергә иткәйнем дә, аҡса булманы. Надя, ишекте бикләп алып, сығарманы. Тышҡа, ҡараңғы төнгә ҡарап ултырҙым ултырҙым да, сисенеп ятырға булдым. Ниндәй ахмаҡлыҡ! Иң ҡурҡытҡаны – үҙемә ҡул һалып ҡуйыу... Күрәһең, мин үҙ үлемем менән үлмәмдер инде... Хатта уйлауы ла ҡурҡыныс!.. Иртән йөрәк сәнсте...
31/III.
Дилми Муса Йәлилдең «Йырҙарым» шиғырына көй сығарған. Ғәжәп көй! Муса Йәлилде башҡорт иткән дә ҡуйған. Ләкин көйҙөң йөкмәткеһе шиғырҙың йөкмәткеһенә бөтөнләй тура килмәй кеүек.
Ләкин шуныһы ғәжәп: Дилмиҙең бөтә йырсы-композиторҙарҙан айырылып торған үҙ моңо, үҙ тауышы, үҙ һүҙе бар!
«Озимандия»ның русса тәржемәһе:
Я встретил путника:
он шел из стран далеких
И мне сказал: вдали,
где вечность сторожит
Пустыни тишину,
среди песков глубоких
Обломок статуи
распавшейся лежит.
Из полустертых черт
сквозит надменный пламень,
Желанье заставлять
весь мир себе служить;
Ваятель опытный
вложил в бездушный камень
Те страсти,
что могли столетья пережить.
И сохранил слова
обломок изваянья:
«Я – Озимандия,
Я – мощный царь царей!
Взгляните на мои
великие деянья,
Владыки всех времен,
всех стран, всех морей!»
Кругом нет ничего...
Глубокое молчанье...
Пустыня мертвая...
и небеса над ней...
Ҡот осҡос шәп тәржемә шул. Мин бының сиреген дә биреп еткермәгәнмендер. Бына һиңә Бальмонт!.. Шул тәржемәһе менән генә лә мәңге йәшәрлек!..
1973
15/V.
Төн. Ай. Йүрүҙән буйында йөрөп ҡайтып «Атай йорто»н уйланым. Бер утыҙлап шиғыр булырға тейеш. Яңы китап.
Көндөҙ күтәрмәне рәтләнем, урам һеперҙем. Иртән Камила әбей (дәүәңкәй), Ғәйниямал әбей, инәйем менән аш бешереп (ҡаҙ ите), сәй эстек. Ғәйниямал әбейҙең бер теше лә юҡ, рәхәтләнеп ит ашай. Тик бүҫере генә йонсота. Үҙе, инәйем әйтмешләй, ыһ та итмәй, һыу ташый.
— Баланың тыуғанына ҡыуанма, торғанына ҡыуан, – ти дәүәңкәй. Радик хаҡында һөйләшкәндә, – Шайтан күк биглай малай, – ти. Радик – Ғариф ҡарттың бишенсе быуыны. Дәүәңкәй Мөхәмәттәхин ҡарттыйым (атайымдың атаһы менән бер туған. Иҫкесә (ғәрәпсә) яҙып, бригадир булып та, лесник булып та эшләнем, – ти. — Йәғәфәр (атайым) минең яҙыуҙы рәткә килтерә торғайны – учетчик саҡта, – ти. Әле ҡоҙағыйҙың (Фәниә килендең әсәһе) Ҡөрьән килтереүен көтә.
Бөтә һөйләшкәнде магнитофон менән генә тыңларға ине лә – юҡ. Күпме байлыҡ әрәм китә!
Кис Урал кейәү менән Мәршиҙә ат егеп килделәр. Ҡара туры ялҡау ат. Радик әйтмешләй, «бысраҡ ат». Йүрүҙәндән шулай ҙа һыу ташырға ярай. Ике бидон һыу килтерҙем мунсаға. Шәрип ағай (элекке мәктәп директоры) плотник Рәҡип ағайҙы өйөнә илтеп ташланы. Мунса бурағандар ҙа эскәндәр. Рәҡибе аяғында ла баҫып тора алмай. Ләх иҫерек.
— Һейеп алайым әле, ти, үҙе кәрәк нәмәһен дә тапмай, – ти Шәрип ағай.
— Ҡайтҡас һейерһең. Рамил, күтәреп кенә арбаға һал әле. — Шулай тигәс, мин биленән ҡыҫып күтәреп алғайным, Рәҡип ағай төтөн һымаҡ еңел генә. Арбаға һуҙып һалғас, башын да ҡалҡыта алмай... Олаҡтырҙыҡ.
Урал менән Мәршиҙә бәрәңге, балыҡ килтергәндәр. Айсыуаҡ тотҡан. Инәйем Рәмзиә еңгәмдәргә Радик менән һөткә киткәйне.
Мәршиҙәгә самауыр ҡайнатырға ҡуштым да үҙем һыуға киттем. Ҡайтыуға уха ла бешкән, самауыр ҙа ҡайнаған, Урал яртыһын да табып килтергән. Классический уха булды. Айсыуаҡ хатта алабуға ла эләктергән. Күбеһе ҡомай, сабаҡ. Һурпаһы телеңде йоторлоҡ!
Уларҙы оҙатҡас, Әнүәр килеп керҙе. Хәс тә Таһир ағайҙың үҙе инде!
— Өс балам бар, – тигән була.
— Өфөләгеһе иҫәпкә кермәйме? – тигәс:
— Ул минеке түгел, – ти. Мин әйтәм:
— Һуйып ҡаплаған Әнүәр!
Юҡ, ышанмай. Әллә белгертәһе килмәй.
— Берәй яртың юҡмы, ағай, – ти, – кеше бар.
— Әкрәмдә, бәлки, барҙыр, – тигәс, тайҙы.
Өйҙәре тирәһенән үткәндә, бисәһе осраны. Бер кеше лә юҡ икән. Теләнселәп йөрөй. Шулай ҙа Әкрәмгә киттем. Тәҙрә шаҡып, исемемде әйттем, Тәғзимә апай таныманы. Әллә таныһа ла танымамыш кеше булды. Ҡулы менән түшен ҡаплаған, ахыры, яланғас.
— Төндә ништәп йөрөйһөң? – тигәс, артыҡ ныҡышып торманым, ай аҫтына сумдым. Уттары һүнде. Һандуғастар ғына шашына. Ай туп-тулы, яҡты. Радик әйтмешләй, ай хәҙер «ватылмаған». Ә мин ҡайтҡанда ай «ватыҡ» ине, яртыһы ғына тора ине.
Нишләптер, төбәктә һандуғастар юҡ, ә ауыл ҡыуаҡтарында һайрай. Бигерәк тә Йүрүҙән аръяғынан ныҡ ишетелә!
Күңелдә әллә күпме шиғыр, иҫтәлектәр, уйҙар, тик яҙырға тыйылып торам әле – яңыса яҙа башларға ине...
16/V.
Өфө менән һөйләштем, Надя, йома көндө обкомға Клара Төхвәтуллинаға кереп сығырға кәрәк, ти. Китаптар хаҡында һөйләшеү өсөн. Был ниңә кәрәк булғандыр инде. Мин һыҙғанып, эшкә тотонғас ҡына.
Баҡсаны ҡаҙып бөтөрҙөм. Ҡарағат, ҡурай еләк төптәрен генә таҙартаһы ҡалды. Бәрәңге сәсеп ҡуйырға кәрәк.
Атау ҡарсығы, Микуланан алда сәсергә кәрәк, тигәйне Мәсәғүттә, автобус көткәндә. (Микула – иҫкесә майҙың 9-ҙы була). Тимәк, ваҡыт. Ләкин Арҡауылда бик ҡуҙғалмайҙар әле. Баҡсаларҙа сүп-сар ғына яндыралар. Кисә Ғәҙелей ҡарсыҡтар тирәһендә бер ҡыҙ яндыра ине. Төндә. Ут янындағы ҡыҙ үҙе бер шиғыр ҙа бит ни – ут янына барыр саҡ үткән, күрәһең. Зерхут (сырхау) үләненә генә уралынып ятаһы ҡалған. Беләктәр һыҙлай. Ҡояшта яныуҙан йөрәк тә ауыртып ҡуя, ҡырҡтан һуң тырҡ, тигәндәре дөрөҫ, ахырыһы. Тик мунса ғына бөтә һыҙланыуҙы һыпырып алғандай була. Бөгөн инәйем, мин баҡсаны бөтөүгә, мунса яҡҡайны – ожмах мунсаһы!..
Был мунса хаҡында шиғыр яҙмай булмаҫ. Әлегә эскиз:
Ожмах мунсаһы
Башы ла юҡ беҙҙең мунсабыҙҙың
Ҡарағура (алабута) үҫә башында.
Ләкин баштамы һуң инде хикмәт? —
Бөтә хикмәт уның ташында.
Ташы былай бик ҡыҙыу ҙа түгел,
Юҡҡа-барға бармай тыжылдап.
Тик бер ҡыҙһа, ете ҡат тирең бәреп сыға —
Ләүкәһендә ултыр ыжылдап.
Ә япрағы – ожмах елпеүесе —
Бар ереңде һөйөр япрағы!
Май айының йәшел томанынан
Хикмәтлерәк ни һуң бар тағы?!
Йәшел томан тәндәреңә һеңә,
Һин балауыҙ булып ирейһең.
Бөтә тирең менән сирең сыға —
Яңынан тыуған һымаҡ йөрөйһөң.
Юлсы-юламандар, дуҫтар, уҙамандар,
Беҙҙең өйгә тейеп китегеҙ.
Минең әсәй яҡҡан мунсанан һуң
Баллы сәйен ауыҙ итегеҙ.
Һеҙ донъяға яңынан тыуырһығыҙ,
Йәшәреп ярты ғүмергә.
Һис тә генә үкенмәҫһегеҙ, тим,
Баҫыуҙарығыҙға минең был ергә.
Ә муйылдар! Хуш еҫе!..
һ. б.
Мунсанан һуң – 200 гр. — Йүрүҙән буйы. Ай юлдары тимгел-тимгел. «Һары ла сәс» һәм һандуғас тауышынан иҫереү. Бөйөк хыял: китапханасы ғына булып ауылда эшлә ине лә бөтә ауылды йәшеллеккә – тирәктәргә, ҡайындарға, муйылдарға, миләш-баландарға, сәрүи-сирендәргә төр ине; Йүрүҙән буйында, ҡарағат, ҡурай-еләк баҡсаһында дуҫтар менән шиғыр уҡып ултыр, ай аҫтында кәмәлә йөрө, таң һыҙылып атҡанда йәрәгә эләккән балыҡтарҙы тултырып ҡайт та, йоҡлап торғас, мунса инеп, уха ашап, тағы шау-гөр килеп баҡсала ултыр ине.
Өй эргәһендә, тау битендә шуларҙы уйлап ултырҙым әле. Тормошҡа ашмаҫ хыялдар булып ҡалыр, ахыры, ләкин, бер уйлап ҡараһаң, ашмаҫтай бер ере лә юҡ һымаҡ. Тик тәүәккәллек һәм ихтыяр көсө генә кәрәк. Ә иң мөһиме – ғаиләңдең анлауы. Юҡ шул. Нисектер күңел ышанмай, ләкин был идиллия минең иң ҡәҙерле хыялдарымдың береһе. Ә мин насар китапханасы булмаҫ инем, әлбиттә. Мирхәйҙәр Фәйзи хәтле генә эшләп булыр ине әле. Ауылды йәшелләндереү, йәштәрҙе туплау, радио-гәзит, үҙешмәкәрлек, спорт, стадион, каток, һ. б. әллә күпме нәмәләрҙе ойоштороп булыр ине. Әҙәби кисәләр, уҡыусылар конференцияһы, китап һатыу, китапҡа мөхәббәт уятыу – былар бик мөмкин һәм бөгөнгө көндә бик кәрәкле нәмәләр бит. Ләкин хужаларҙың быны аңлауы һәм һиңә ярҙам итергә әҙер тороуы кәрәк. Ниндәй шәп, бай китапхана тупларға булыр ине. Яҙырға ла күпме ваҡыт булыр ине.
Ә яңы өй хаҡындағы хыялдар, столярный мастерской, баҡсасылыҡ...
Мин, ахыры, был хаҡта уйлап аҡылдан ғына яҙырмын инде. Ирекһеҙҙән Такубокуҙың «Өй» тигән шиғыры иҫкә төшә лә бик моңһоу булып китә. Шулай уҡ ай аҫтында мин ултыртҡан тирәктәр шауламаҫ микән ни?
Йүрүҙән менән ҡайынлыҡҡа хәтле тирәктәр, ҡайындар, миләш-баландар ултыртҡанда ниндәй шәп булыр ине. Күҙ алдыма бөтә күренеш килеп баҫа: схема (Арҡауылды йәшелләндереү планы төшөрөлгән. Н. Ғ.).
Май айының йәшел томанынан йыйып алған ҡайын япрағы.
Шунан ожмахтарың торһон!
Мунсанан сығыуға ай аҫтында муйыл сәскәләренең хуш еҫе һиңә хушбуй һипкәндәй...
21/V.
Сәғит ағайға некролог яҙыр өсөн генә ҡайтҡанмын икән...
Байрамов, Әсәнов, Асанбаев, Кирәй Мәргән менән яҙҙыҡ.
Һуңғыһы ниндәйҙер ҡәнәғәтлек кисерә. Вәзихтән үҙенең исемен ҡуйыуын үтенә.
Исем!.. Ә ул инде һыуытҡыста ята. Рафаэль Ғәлиев үҙ ғүмерендә иң бөйөк эш эшләгәндәй:
— Холодильникка һалып ҡайттым, – тип ултыра. Бөйөк тә!..
Үлем хәбәрен беренсе Байбурин әйтте. Әсәнов менән Союздан төшөп киләләр ине. Бер башҡорт заты юҡ. Бөтәһе моторныйға (заводҡа) киткән. М. Хәйҙәров инеп сыҡты. Бер ҡайғыһы юҡ. Мәңге үлмәҫтәй һымаҡ. Ә миңә ул элек бер башҡорт ҡорбаны ине.
Кешеләр ниндәй ҡатмарлы! Бер Динис кенә минән ағай хаҡында иҫтәлек яҙыуҙы һорай. Ә минең ҡәләм тоторлоҡ та хәлем юҡ ине. Китапхананан русса справочник барып китерҙем – Байрамов шунан күсерҙе. Мин әйткеләп торҙом.
Ә иҫемдә – Ерәнсәй. Һуғыш. Балалыҡ хыялдары. Сәғит ағай менән Жан Лоҡманға тәүге сәкүш килтереү... һәм ағайҙың Амантай хаҡындағы һуңғы һүҙҙәре... (— Ғабдулла Амантай килмәнеме? – тип иҫен юғалтҡан).
Ә Ғ. Амантай 1937 йылда уҡ «дуҫы»нан яҙған...
Рауил дә юҡ, исмаһам, яҡташы Йыһат та.
Ғ. Әмири – ҡан дошманы – телефондан хәлен белеште.
Ә минең күҙ алдыма һуңғы күренеш килеп баҫты. Холодильниктағыһы:
— Вор! – тип ҡысҡырҙы. Ә донъялағыһы:
— Убийца! – тине.
Һәм Союз залында һуғышып китә яҙҙылар. Ағайым ҡулындағы таяғы менән төртөп ебәрҙе – тик теймәне, шикелле.
Ә мин бына некролог яҙышам. Күңелдә – юшҡын. Фәрҙәнә апай ҙа больницала ята. Күпкә түҙә алмаҫтыр инде. Бер-береһен яраталар ине, буғай (дөрөҫ аңлаһам). Иң илағаны ҡыҙҙары ғына булыр. Бигерәк тә – Лена класташ, Ғәзизә...
Бөгөн төндә йөрәк ауыртып уяндым, тик Надяға әйтмәнем – күрәһең, миңә лә күп йәшәйһе ҡалмағандыр инде. Тик кешесә үлергә ине. Бының өсөн тик кешесә йәшәргә генә кәрәктер. Хәҙер миңә үлем бик тәбиғи нәмә. Ҡурҡытмай. Тик был донъя йәлерәк ҡала...
Ниндәйҙер шиғыр юлдары уралана:
Аҡҡошом, аҡҡошом,
Ҡанатыңды ҡаҡ, ҡошом,
Йөрәгемә изге уттар,
Изге уттар яҡ, ҡошом.
Кем? Алла белә!..
Бәлки, «аҡ күңелле, һаҡ күңелле» халыҡ ҡыналыр. «Башҡорт илселәре»ндә беҙҙең бөтә трагедияны ла бирергә ине...
22/V.
Үҙе өсөн генә йәшәмәгән кешенең тирә-яғында кешеләрҙең күпме мәғәнәһеҙлеге тулып ята...
Бөтә донъя, донъяла ниндәй яҙ булһа ла, тормош теге холодильник ише...
Йәшә-йәшә лә, ян-ян да кемдәрҙеңдер мәғәнәһеҙлеге өсөн үл, имеш! Чехов – устрица вагоны! Евтушенко – во весь рост... һәм өс көндән һуң һин бисәңә лә кәрәкмәйһең!.. Аһ, инәкәйҙәрҙе онотабыҙ шул. Ә һинең ни кисергәнеңде, ни ашайһың, ни әсәһең килгәнеңде тик улар ғына һиҙеп-белеп тора... Шулай ҙа мәрхәмәтһеҙ беҙ уларға, был донъяның үҙе һымаҡ бәғерһеҙ, шәфҡәтһеҙ, кешелекһеҙ... Инде бер ус тупраҡ ташлайһы бер генә кешем ҡалды – Сәләх ағай. Ә ҡалғандары инде үҙҙәренең даны, үҙҙәренең малы өсөн генә. Миңә кем ташлар – ?.. тик инәйем генә булмаһын ине.
Уны үҙем генә йыйыштырһам ине – бөтә теләгәнем шул ғына...
Эй, ғүмер!
Ил, ер-һыу, ҡояш!..
4/VI.
Яубүләктә – олатайҙар төйәгендә. Элек тотошо менән тиерлек беҙҙең олатайҙар – Ғәйфуллиндар ауылы ине.
Сал сәсле Ғәрифә кәтекәйем – ил инәһе – Шайтан Көҙөй йортонан Мырҙалар йортона килен булып төшкән өләсәй, Хайрулла Ғәйфуллиндың байбисәһе, күңелендә Салауат хаҡында хикәйәттәр тулы ҡарсыҡ – миңә 7-8-9 йәштәрҙә Йүрүҙән кисеүен сыҡҡанда әллә күпме доғалар уҡып:
— Мөхәммәт Ғәлиәссәләм рәсүлебеҙ ярлыҡаһын үҙеңде, Хыҙыр Ильяс булһын юлдашың! – тип уң ҡулын ҡаш өҫтөнә ҡуйып, һул ҡулын бер туҡтауһыҙ болғап, мин кисеүҙе сығып күҙҙән юғалғансы оҙатып ҡалыр ине. Тауышы әле лә ҡолаҡ төбөмдә: бәрхәт һымаҡ йомшаҡ, күгәрсен гөрөлдәүе һымаҡ яғымлы, изге доғалар – Салауат әйтеү һымаҡ арбаусан булыр ине ул тауыш... Ҡәберемә дуҫтар тупраҡ ташлағанда ла ошо тауыш миңә һәр саҡ ишетелеп торор һымаҡ.
— Кәтекәйеңә бер ус тупраҡ ташла, балам, – тигәс, мин иң элек уға бер ус еләк ташланым, унан һуң бер ус тупраҡ яуҙырҙым.
Әле лә тамаҡҡа төйөлгән ауыр ҡурғаш алҡымды һығып алғандай. Алҡымды... Әйтерһең, хәҙер уйлағанса, мин хазинаһын күмдем халҡымдың. Һөйләп бөтөлмәгән хикәйәттәрҙе, изге әкиәттәрҙе, балалыҡ хыялдарымды, Йүрүҙәнкәйҙең ебәк тулҡындарын, ус төптәремдә йыбырҙаған аҡ сабаҡтарҙы, биш таш уйнай торған йоморсаҡ таштарҙы, Йүрүҙәнкәй тигеҙләгән ҡаты ҡомда тимгетеп ҡалдырған сабый аяҡтарының мөһөрөн; бәпкә үләндәр өҫтөндә уйнаҡлап сапҡан ҡолондар кешнәүен, түңгәкле һаҙамыҡтарҙағы кәзә талдары төбөндә үҫкән уттай ҡына гөлдәрен, мәңгелек һәм һәр саҡ яңы зыярат ҡайынлығындағы кәкүк саҡырыуҙарын, әрәмә ҡарағатлыҡтарынан ишетелгән сыңрау торна моңдарын, төнгө тынлыҡта яңғыраған аҫау айғыр кешнәүен, байтал, бейәләр сырҡырауын, тартайҙар, һунайҙар, бытбылдыҡтар, Саҡ менән Суҡ зарҙарын, һарығышҡай, үтәбикә ялбарыуҙарын, ҡарағойроғо менән күк боҙҙарҙы ярған аҡ сәпсек сырҡылдауын, ике күҙенә лә аҡ ҡылау һалған шаҙра битле Өлкөндө ҡартының еҙ ҡурайҙан ҡанһырап сыҡҡан Зөлхизә һағыштарын, инәйем йырлағанда күҙ йәштәрем менән тыңлаған Салауат йырҙарын (бигерәктә:
«Сабыр инем —
алдым һаҙ,
атыр инем
уғым аҙ»
тигән ерҙәрен дә), бер оло афәт тойоуҙарым, шүрәлеләр, ен-бәрейҙәр, өй эйәләре, ат эйәләре, бисуралар, шайтан вә убыр уттарына ышаныуҙарым, кәтекәй өйөн йышҡанда аңҡыған ҡарағай сайырының һәм бөтә еҫтәрҙән айырылып торған тик мин генә яратҡан инәйемдең хушбуй һымаҡ тир еҫе, мин туғыҙ йәшкә хәтле имгән күкрәк һөтөнөң шәрбәте, Бужый һыуының аяҡтан һуғып йығырлыҡ ҡаты ағымы буръяҡланып, ажғырып ятыуҙары, саҡ-саҡ ағыҙып алдан китмәй ҡалған үҙәккә үткес ҡар һыуҙарының һалҡынлығы, Ҡаратауҙың монарланып ятҡан сихырлы күк-еллеге, Ҡаратау партизандары хаҡындағы серле хәбәрҙәр, Арҡауыл тауы аҫтында атып үлтерелгән шәһиттәрҙең һуңғы күҙ ҡараштары, һәнәк һуғыштары хаҡында ишеткәндәр, Сабир мулла өйө эргәһендә йәшен атҡан тәүге трактор – Фордзон – Бишәүҙәр менән Арҡауыл араһындағы хәҙрәт ҡәбере, Динислам мулла ҡәбере эргәһендә үҫкән ҡарағайҙар шомо, улар эргәһенән үткәндә белер-белмәҫ доғаларымды уҡына-уҡына йүгереп үтеп китеүҙәрем донъяны, ғөмүмән, тәүге ҡабат тойоп, тынып-белеүҙәрем бөтәһе-бөтәһе лә бөгөн миңә сабый саҡтың ошо биш бармағы ҡыҫҡан бер ус тупраҡҡа, бер ус еләккә һыйған һымаҡ... Нурылла быуайым: ул көнгә инде утыҙ дүрт йыл, ти, еләк бешкән ваҡыт ине, ти.
Ә миңә, нишләптер, еләк сәскә атҡан һымаҡ ине. Ә ниңә ул саҡта минең ҡулда бер ус еләк – турғай башындай еләк, ҡыҙыл сәкмән һымаҡ түшәлеп ятҡан еләк, иҫтә ҡалған?
Бәлки, балалыҡ аңында ап-аҡ йондоҙ төҫлө еләк менән, бешеп, ҡырмыҫҡалар уйғыслап бөтөргән иң тәмле еләктәр бергә ҡушылғандыр...
Бөгөн ҡоластарымды киреп, боронғо торналар батшалығында күккә ҡарап, йәшел үләндә ятҡанда, ҡолағыма кәтекәйҙең доғалары менән бергә бөтә ошо еҫтәр, иҫтәлектәр йөрәгемде ярғандай булды.
Өс көн, өс төн шулай ятыр инем, мине юғалтып, инәйем әллә нәмәләр уйламаһын тип, тиҙерәк Мәсәғүткә ашыҡтым.
Йәшен йәшнәп, күктән-күкрәп тирә яҡта күгелйем болоттар йөрөнө, тик ямғыр ел-дауыл, менән үтте лә китте. Һеңдереп кенә яуманы. Күҙ йәштәрем менән генә был тыуған ерҙе һуғарып булмаҫ, ахыры...
Ниңә минең күңел шулай икән? Әллә ғүмер бик аҙ ҡалдымы? Күрәһең, минең ихласлығымды бик күптәр рәнйеткән... Дуҫтар ҙа, дошмандар ҙа, иң яҡын туғандар ҙа...
Эй, изге ҡарсыҡ, ил инәһе, кәтекәйем, 34 йыл аша ярлыҡаһын мине изге доғаларың, тауышың мин был донъяларҙан киткәнсе ҡолағымды наҙлап, иркәләп, гөрөлдәп торһон:
— Хыҙыр Ильяс булһын юлдашың! – тиң. Тик онотма:
— Ҡыҙыл йондоҙ булһын юлдашың, ҡыҙыл йондоҙ булһа, юлдашың, мең дошманға торор бер башың! – тип тә йырла!..
Минең әле эшем бик күп... «Атай йорто»на «Кэтенэй ҡәберен» һәм «Өс туй», «Теләк теләгәндә» шиғырҙарын өҫтәргә кәрәк. Көҫәнәй, Динар Әхтәров, ҡатыны, Мөслимә, һ. б. «Хайуандар»ҙы ла онотмаҫҡа ине. Интернат, Зәкәриә, Азамат, Нурылла быуай, Хәтирә әбей, Нәфисә апай, юл, май, Вәриҙә апай, Р-ның теше, тиҙәк, мал булыу, мунса, Гөлнар һағышы. Радик – тракторист – боронғо дуҫ, Мәнәнүрә, паромдағы хәл, тәртә һындырыу, ветеринар ҡыҙ, ярҙамлашыу.
— Ҡыҙ кешенең ундай гонаһы булмай, – тигән була.
Динарҙың инәһе, Ҡаймырасов Ғилемхан таҙ, мотоцикл, һобыштың быуынға ултырыуы, быйма баҫыусы уйланыш ҡарты, Ҡорғаҙаҡ, Дыуан, студент.
— Һинең тешең ынйы тиҙәр, мин күрәйем. (Венера Милосская. һ. б.)
Гөлнарҙың одеколон менән инәйемдең арҡаһын ыуыуы...
Шул тиклем һағынған да бала булыр икән!..
— Һис тә йоҡтай алманым бөгөн. Ахыры, урын үҙгәләп маташам, – ти инәйем, өйгә ҡайтҡас.
4/VII.
Мәнзүмә апайға ҡапҡа эшләнем. Хәжәр әбей сығып ҡарап йөрөй ҙә:
— Иҫкегә тейҙең, иҫең китер инде, – ти. — Йә ҡорал-ҡорамалы бармы ни аның. Ир маҡтаныр ҙа ҡорал эштәр, ти бит. Йә, балам, баштағас, ташлама инде. Борон әйткәндәр: «Меңгәшмә, меңгәшһәң, күтең ауыртһа ла өндәшмә», – тигәндәр, – ти.
Мин инде, ауыртһа ла өндәшмәнем. Ҡапҡаһын кискә эшләп бөтөп ҡуйҙым.
5/VII.
«Иртән һөт-ҡаймаҡ барып ал инде, минең ҡыл да ҡыбырҙатыр хәлем юҡ, – тип Хәжәр әбей килгән. — Аш-фәлән бешерһәң, берәй сөңкә генә һурпа алып ҡуйырһың, ҡоро сәйҙән үҙәгем өҙөлөп бара», – ти.
Аҙаҡ, баҡсаһына кәзә кергәс, тағы килеп еткән. «Кешегә ышанма, балам, – ти. Юламсының йылтырағы, бот араһындағы шылтырағы, тигән боронғолар. Әнә шул юламсылар буяуыңды һөт тип бәпкәләреңә эсереп киткән бит, – ти. Ғәлимә апайҙың ҡыҙыл сепрәк бәйләгән кәзәләрен «бүре кинәнгерҙәре» тип әрләй.
— Нисә йәштәһең инде әбей? – тип һорағас.
— Аны кем шутлап утырған инде. Буғым да белмәйем. Әҙ генә лә һушым ҡалмаған, – ти.
— Иртән ҡапҡа төбөгөҙҙә аҡ күлмәкте кеше тора ине, киткәндәр, тинем. Хәҙергеләр ниңә шул аҡ күлдәк кейгән була икән. Бер әйҙәнгәнсе ҡарая лаһа ул, – тип «хәҙергеләрҙе» орошоп китте.
Унан һуң: «Бәҫәреп утырмайым әле», – тип Ғәйниямал әбей килеп етте. Аяғын ҡаймыҡтырып, робот аяғы һымаҡ итеп, сатандап, таяҡҡа аҫылынып йөрөй. Сабитынан зарлана.
— Эскәнме тағы? – тигәс,
— Эскән, эскән. Эт ашаған буғын ҡуямы ул! – ти.
«Изәлинтәһен» алып китте (изолента).
— Радиуаңды ларылдатып ҡуйғаң да – әллә бик танһыҡмы шул урыҫтың тауышы? (Ғәйниямал әбей).
Кискә табан Хәжәр әбейемә аш ашатып сығарҙым.
— Һай, рәхмәт, балам. Юл йөрөгәңдә юлың уңғыры, хәл кереп китте ләһә, – тигән була.
Үлем!..
Миңә һалынмаған үҙ өйөм, һөйөлмәгән ҡатыным, тыңлап бөтмәгән балаларым һөйләшеүе (башҡортса), уҡылмаған китаптарым, менмәгән тауҙарым, уртламаған шишмәләрем, асмаған шағирҙарым, тыңлап бөтмәгән, яҙылмаған шиғырҙарым, йырҙарым, йөрәгемдә туңып ҡалған күҙ йәштәрем, бөтә дуҫтарыма бүлеп бирә торған татлы һыйым, хыялым теләгем генә!..
27/VII.
Йоматау. Бәшмәктәр батшалығында. Тәүге ҡабат мин бәшмәк менән ысынлап ағыуландым буғай.
— Мин бынан һуң Гарипов түгел, Грибов, – тинем ҡатынға.
Хәсән Туфанды эҙләү һәм Кирәй Мәргән...
«Огонек» лагерының начальнигы Раил Мәжитович Насиров коньяк эскәндә:
— Был бит башҡорт ҡатығы түгел ҡырлы стакан менән эсергә, – тине һәм ашалмаған колбаса ҡалғас: – Быға бит аҡса түләнгән, – тип ашатырға тырышты.
Үҙешмәкәр юморист һәм әлегә билдәһеҙ кеше. Ҡатыны Флюрала – Фәриҙәнең сифаттары (Бикбашаның).
Киске эш: баҡса утау – крәҫтиән булып тыуырға ғына кәрәк, ә башҡаса булмай.
«Өкө»лә һөйләшеү: әҙәбиәт һәм сәнғәттең шундай кешеләр ҡулында булыуы – беҙҙең бөтә фажиғәбеҙ!..
Әгәр ҙә артабан да шулай дауам итә ҡалһа, урмансы булыуың мең артыҡ. Исмаһам, урмандарҙы һаҡлап ҡалырға булыр ине...
Маяковскийға – 80!.. Грубо, зримо – как водопровод, сработанный еще рабами Рима!..
Ҡоллоҡ – иң кәмһеткес күренеш. Ҡолдарҙың иң бөйөк эше – ҡоллоҡ империяһын емереүҙер. Ә Маяковскийҙың иң бөйөк һүҙе: «Нужно поэтов хороших и разных». Әгәр ул үҙе бер 15–20 йыл йәшәй алған булһа, Маяковскийҙың дошманы булып үлер ине. Уның үлемендә – оло социаль трагедия. Үлемендә – уның бөйөклөгө. Үҙен еңә алһа, ул тағы ла бөйөгөрәк булыр ине.
Асеевтың «Лад»ы – уның ҡоллоғонан ҡот осоу бөйөклөгө. Ләкин – һуңлау.
Нефертити – иң ғазаплы уйҙарым һәм минең донъяға, дуҫ-иштәргә, үҙ-үҙемә ҡараштың яңы бер башланғысы.
Етте – үткәндәргә юл ябыҡ. (Рауил, Әсхәл, Хәсән, Тимер һ. б.).
Айыҡ фекергә килер ваҡыт инде.
— Һаумы, бөйөк обыватель... (Ғүмеремдәге иң ҙур юғалтыу.) һығымта:
Дуҫтар өсөн үлһән үл. вә ләкин үз ышаныстарын менән үл. мөхәббәтеңде улар ҡулына бирмә!..
Ни өсөн тыуған булһаң, шуның өсөн һуғышып үл!
Кемдәргәлер үҙ исеме өсөн генә тырмашыуҙа ваҡытлы бер баҫҡыс ҡына булыу – иң ҙур хата һәм хурлыҡ.
Һин батшаһың икән, үҙ батшалығыңа үҙең хужа бул – һинең өсөн бер кем дә үҙең теләгәнсә хакимлыҡ итмәҫ.
Һинең донъяңды емерһендәр, ватһындар, уның көлөн туҙҙырып бейеһендәр, тик һин ахырғаса үҙ донъяңды үҙең ҡара. «Был уның донъяһы ине», – тиһендәр... Ул донъя – шиғриәт... Үлемең етһә, дошмандарыңды кинәндереп үлмә!..
Үлемең тереләргә йәшәргә ярҙам итһен!..
Ысын шағирға иң кәрәклеһе – ихтыяр көсө. Яңғыҙ булһаң бул, тик үҙеңә, үҙ ышаныстарыңа, үҙ маҡсатыңды хыянат итмә. Шунда ғына һин халыҡтыҡы.
Минең өсөн иң ерәнгес нәмә – кеше ҡатындарына ымһыныу (садизмдың тағы ла бер ерәнгесерәк төрө).
Нәфсең теләй икән, донъяла яңғыҙҙар аҙ түгел... Ә дуҫ-иштәрҙең ҡатынына ымһыныу... бынан да мәғәнәһеҙ, бынан да оятһыҙ, бынан да түбән хайуанлыҡтың булыуы мөмкин түгел!
23/VII.
Йә, кем генә һине
һатмаған да
Йә, кем генә һинән
көлмәгән?!!
Ултыра төрөк солтаны,
Ултыра – уйҙар ҡора.
Ҡәһүәһен һемереп ҡуя ла
3.VIII.
Шул уҡ Союзда. Зөлфәр Хисмәтуллин, Ноғман Мусин, Рафаэль Ғәлиевтәр менән һөйләшеү. Әхнәф Байрамов – Гөлнарға путевка юллау һәм үҙемдең башты олаҡтырыу хаҡында.
Абдулла Исмәғилев менән ӨК алдында ҡыҙбатыр хаҡында һөйләшеү.
Рәйес Миһрановтың атаһы үлеү сәбәпле бирелгән ҡайғы хәбәре өсөн дә йәшел йорттоң һары эйәһенән ҡаты шелтә эләккән.
— Был инде ҡәбер өҫтөндә бейеү, – тинем.
Тағы бер яңылыҡ.
Азаматтың лагерь начальнигы Насиров:
— Шулай ҙа мин аңлап етмәнем: һинең ирең ниндәй эш менән шөғөлләнә? – тип һораған. Ә минең яртым:
— Ул насар шағирҙарҙан иҫәпләнмәй, – тигәс, тегеһе:
— Шундай чепуха эш менән шөғөлләнә тип уйламағайным, – тигән. Минең ҡатын да ризалашҡан!..
Мин был «яңылыҡтан» һуң Азаматты бөгөндән үк кире алып ҡайтырҙай булдым. Тик бөтә бәлә шунда: әлеге – «ярлы көнөң ялыныс...»
Шул «аҡыл эйәһе» – үҙешмәкәр «остряк» һинең балаңдың педагогы булһын әле! Әй, замана...
Ә ҡатыны Флюраның өҫтәлендә ғәжәп матур китаптар күреп, ире быларҙы уҡыйҙыр әле, тип уйлағайным. Хәйер – ярай.
Ниндәй генә нәжестә ҡойонһам да, ниңә һуң мин бер яҡтылыҡҡа, яҡшылыҡҡа, сафлыҡҡа ышанам икән! Бәлки, минең
Көлөп, мыйығын бора.
............................
Шаңдаҡ ҡыҙарһа,
Киленең ул тапҡандай күр,
... ҡыҙарһа,
Киленең ҡыҙ тапҡандай күр.
(Тауатар).
«Иҫке ағас өй»мө, әллә «иҫке бер ағас өй» мө!
Әлбиттә – бер.
(Р. Солтангәрәевкә).
бөтә фажиғәм дә шундалыр... Әллә минең бөтә ғүмерем ҡот осҡос бер хата микән? Ә үҙем:
Хаталар ҙа булыр тормошоңда,
Тик тормошоң хата булмаһын, —
тигән булам. Инанам. Яҙам. Бала саҡтан бирле ошо ғазаптарҙы кисерәм. Ниңә? Үҙеңдең бишегең тирбәлгән өрлөктәге тырма тешендә йөрәгең туҡтаған кәүҙәң тирбәлеп тороу артығыраҡ түгелме икән был донъяла?
Иң ҡурҡытҡаны – ошо һорауға ыңғай яуап бирһәң – ботәһе лә бик еңел хәл ителәсәк. Тик әҙәм балаһы донъяға тыуғас, үҙенең ауыр бурысын үтәп китергә тейеш түгелме һуң? Юҡ, был – хурлыҡ юлы!.. Түҙәлмаҫлыҡ булһын, ләкин йәшәргә кәрәк! Һандуғас һайрауын ишетер, балалар күҙенә бағыр, йәшен йәшнәп күк күкрәүҙәрен тойоу өсөн генә лә йәшәргә кәрәк!
Миңә ҡанат ҡуйған хыялдар ҙа, дуҫлыҡ та, мөхәббәт тә селпәрәмә килде... Ә шулай ҙа юлда ниҙер бар кеүек. Өмөтһөҙ генә шайтан, тигәндәр. Ә мин өмөтлө әле, тимәк, йәшәргә, дошмандарыңдың алдында ауыҙың тулы ҡанды төкөрмәйенсә йәшәргә, бөтә әселекте йотоп булһа ла йәшәргә, йәшәргә, йәшәргә кәрәк. Инде тегендә барыбер былай ҙа күп ҡалмаған, үҙ ҡулдарым менән һыҡмайынса ла шартлар был йөрәк, шартлағансы – бөтәһен дә татып, үҙ һүҙеңде әйтеп китергә кәрәк. «Тыуҙым, ғазапландым, киттем» генә булмаһын инде... Тыуғас, көйөн дә, һөй ҙә, һөйөл дә – һәм үҙеңдән һуң һинең төҫөңдө һаҡлаған емештәрең дә сәселеп ҡалһын.
Ҡасып китһәң дә сәсеп кит! Йәнең менән дә, тәнең менән дә! Бәлки, беҙҙән һуң көслөрәк, баҙығыраҡ, матурыраҡ быуындар килер. «Рәхмәт» һүҙен, бәлки, ишетмәһәң дә – әйтерҙәр.
Кешегә, уның тере зиһененә, ижад көсөнә табынам мин. Ә тормоштоң һутын, яҡтылығын, саф һауаһын урлаусы ике аяҡлы шаҡшыға түгел, яҡшыға табынам.
Эй, кешелектең үлемһеҙлеге, буйһонмаҫ рухы, мәңгелеге шундай ауыр саҡтарҙа саҡ ҡына көс бир миңә, бир!.. Иманымды һаҡлаш минең, ышанысымды! Рухи имгәк итмә минең күңелемде. Ул күңел өсөн күпме күңелдәр кителгән, күпме бығауҙар сыңлаған, күпме ҡорбандар ятып ҡалған!..
Ник. Баумандың һүҙҙәрен үҙем өсөн тағын да бер күсереп ҡуям (бәлки, мин бәхетлелер ҙә): «Счастливый тот, кто идет неуклонно без страха и сомнений, туда и прямо, куда указывает ему его совесть и убеждения».
3–4 мең йыл йәшәгән оло ағастарҙан фәһем ал, уларҙы боҙлоҡтар ҙа, янғындар ҙа ала алмаған... («Комсомолка»ла Песковтың тағы бер ғәжәп әйберен уҡыным бөгөн. «Большие друзья». 30.VII.73).
Секвойялар алдында беҙҙең ғәҙәти ағастар үлән генә, беҙҙең үлем дә үлән үлеме генә. Ә оло ағастар – секвойялар – мәңгелек тиерлек. Уларҙың ҡабығына хәҙер кешеләрҙең иң шаҡшылары ла үҙ исемдәрен яҙып ҡалдыра алмай. Америкала был вәхшилекте тыйғандар икән... Кеше үҙ исемен үҙе ҡалдырырға тейеш!..
Все дурное очень хорошо прилипает к человеку, а человечное – трудно. Потому что человеку очень легко быть снова обезьяной – этим он был, а быть человеком сейчас ей едва ли возможно... Слишком большой путь он прошел с того дня, когда впервые встал на обе ноги и, наконец, достал луну и звезды...
Беренсе дуғаны бөгөүсе кеше – даһиҙарҙың даһийы – тәүге тәгәрмәсен яһағанда, моғайын, йыландан өйрәнгәндер... Ҡайһы бер йыландар, ҡойроғон тешләп, тәгәрмәс һымаҡ тәгәрәй, тиҙәр.
Ә тәгәрмәс шыуышыу түгел инде!.. Тәгәрмәс кешегә тиҙлек биргән!.. Ә тиҙлек – бөтә алға китеште!.. Тимәк, кеше тәбиғәттән өйрәнгән. Юҡҡа ғына йылан аҡыллы кеше, тимәйҙәр...
7.VIII.
Өфө ял йортона урынлаштыҡ. Тештәргә капитальный ремонт башланым.
13.VIII.
Мостай ағай менән эш хаҡында һөйләшеү.
«Мин һәр саҡ «за». Тик Хәким үпкәләмәһен. Һин минең исемдән дә обкомға кереп һөйләшерһең», – тине Фәриткә.
Тик мөхәррир Мирзаһитов: «Партия йыйылышын көтәйек. Шуға хәтле берәй фекергә килербеҙ. 16-да «или»-«или», – тигән була. Йәнәһе лә уның өсөн бер ни ҙә юҡ, коллектив хәл итәсәк. Ә ул, эштән китһә лә, буласаҡ аппарат хаҡында ҡайғырта. Юҡһа Хәким ағай уға эшен тапшырғанда йыйын әтрәгәләмде тултырып киткән булып сыға.
Ни булһа ла Әлкәгә инеп сығырға кәрәк булыр. «Башҡортостан»да, «Ағиҙел»дә – Динис, Хәсән, Йыһат, Игебай, Ғәйниә, Шакир Янбай, Рәйес Низамов менән һөйләшеү.
Заһиҙә автографтар йыйып йөрөй – Мәсетленән. Полиграфия, художество. Сәйерлек.
- VIII.
М. Кәрим, Хәким Ғиләжев, М. Басыров.
Өсөнсө көн аҡса эҙләйем – юҡ. «Тапмаһаң – ҡайтып кермә». Эсеү. Рафаэль, Ихсан, Миәссәр, Рәфис, Рауил.
1.IX.
Гөлнар ҙа уҡырға тошто! һуңғы ҡошсоҡ та инде үҙ юлында. Ҡасан ғына Салауатты шулай оҙатҡайным, Азаматты... Хәҙер – быныһын, иң ҡәҙерлеһен... Эй, ғүмер!..
Яратам ҡыҙымды,
Яратам Гөлнарҙы,
Сөнки ул бөгөн
Мәктәпкә барҙы, —
ул быны үҙенә күрә бик мөһим ҡабул итте. Яҙып килештерергә ҡул етмәй...
4.IX.
Эш хаҡында Клара Төхвәтуллина менән һөйләштем. Ахуньянов «Пиоиер»ға барһын тигән. Ләкин Шәриф ағай урын юҡ, ти. Тарих, тел, әҙәбиәт институтында Нур Зарипов, Чемерис менән һөйләштем. Ике айға кесе фәнни сотрудник итеп алырға мөмкиндәр. Башҡаса барыр ер ҡалманы, буғай. Радио минең эш түгел.
Союзда Тимер менән һөйләшеп, Ғүмәр Әбделмәнов менән берәй районға сығып китергә булдыҡ.
Былай тик ятып эш сыҡмаҫ. Бөгөн тештәргә капиталь ремонт бөттө. Салауат Йәрмәкәй районына колхозға эшкә китте. Азамат, Гөлнар – мәктәптә, ҡыҙыҡайға мәктәп – хәҙер үҙ йорто.
Өйҙә ултырырға ла мөмкинлек бар хәҙер, ләкин ҡулға бер эш тә бармай. Етмәһә, бөтә черновиктар, институттан алған тәржемә тексы ла – бөтәһе ауылда ҡалған. Ә ҡайтырға автобус йөрөмәй, ящурҙан карантинға япҡандар районды... Мөмкинлек тә юҡ.
7.IX.
Маҡар – Ишембай районына киттек. Тимер, Ғүмәр Әбделмәнов, Зәбих. Таксист Мөхәммәт. Юлда аварияға осраныҡ. Булгаково тауын төшкәс, юл айырсаһында бер грузовикка килеп төкөлдөк...
Таксиҙың уң ҡанаты грузовиктың артҡы һул тәгәрмәсенә барып керҙе.
Ишембайға кис кенә килеп төштөк. «Заря» гостиницаһы – 20-се бүлмә. Искәндәр ҡурайсы – Олтан Македонский булып сыҡты.
8.IX.
Ишембай горкомында. Миңдәүләт Байғотлин – элекке Баймаҡ секретаре (BЛKCM) – бында а/х бүлеге мөдире. Райкомдан Өфогә Ғайнан ағай Әмиригә шылтыраттыҡ. Вторникка килеп етергә булды.
Өгот-нәсихәт бүлеге мөдире минең элекке мәктәптәш – Камил Вәхитов – бер аҙ һүлпәнәйә төшкән, элеккесә ихласлығы тышҡа бәреп сығып тормай. Ләкин төҫ-ҡиәфәте, иғтибарлығы, баҫалҡылығы һаман элеккесә.
Ямғырға зарлана.
— Көнө буйы, төнө буйы яуып тик тора. Игенде йыйырға ирек бирмәй, – ти. — Ә иген быйыл иҫ киткес. Ҡайһы колхоздарҙа – Әхмәрҙә – гектарынан 52.8 центнерға барып етте. «Юбилей» сортлы бойҙай сәселгәйне, шул аҡтарылып уңды ла ҡуйҙы. Әлегә район буйынса – уртаса 24 центнер. Был ямғырҙарҙан һуң бик кәмер инде...
Ҡайһы ауылдарҙа осрашыу үткәреү буйынса маршрут төҙөнөк. Тәүге осрашыу бөгөн Әхмәр ауылында булырға тейеш. Рауил Ниғмәтуллин ойошторасаҡ. Башта – мәктәптә, аҙаҡ, кис – ауыл клубында.
Горком комсомолдың беренсе секретаре һаман элекке мөләйем ҡыҙ икән. Үҙен ҡатыштырмағанға ниндәйҙер артыҡ кеше һымаҡ тойғандай. Аптыраған аҡ тешле көлөүҙән башҡа бер ни ҙә күрһәтә алмай. Мөдир урынбаҫары Мансур ағай Сәйфуллин дә элекке һымаҡ ҡорға ҡатышып китә алмай йорөй. Райком иерархияһы инде: һәр кемде үҙ ҡалыбында сикләп тота.
Ашап сыҡтыҡ. Һылыу һынлы официантка Ғәлиә һыра һорағас, белмәй:
— Нәмә һуң ул? – ти.
— Пиво инде, – тип көлөштөк. Ә кисәңгеһе Гуля исемле ине.
— Башҡаса исемем юҡ, – ти.
Юҡ булһа, юҡтыр – ни хәл итәһең заманаһын?
9.IX.
Бөгон – беҙгә ял. Батырға ла ял кәрәк. Сөнки рәт ботто. Ә Әхмәрҙәге кисә шәп үтте. Мин генә күберәк ләпелдәп ташланым, буғай. Шулай ҙа кәрәк ине.
Завклуб эсеп йоҡлап ҡалды. Залдан кәзә тәкәләренең еҫе сыға. Мәрйәм иртә сыҡҡан. Механизатор. Өсөнсө балалары нормаль, мәғруп ҡыҙҙары һуҡыр. Өфолә. «һандуғас һайраған була»ға Зәбих Мамалимов арыу ғына көй сығарҙы. Яҙғыса яҡты, еңел, елкендергес.
Тик сыуаш мотивы нығыраҡ шай. Эшпайҙы хәтерләтә.
Кис тип, төн инде. Ҡыҙыл йондоҙ менән яҡты йондоҙ. Ишембай дача ҡаласағын хәтерләтә. Шау йәшеллек. Ҡайын да тирәк, миләш-кәләш. Яңыларына соҡор ҡаҙығандар. Болоттар карауаны. Дежурный сәйәси мәсьәләне ҡуҙғата, ҡағылмау хәйерлерәк. Улар Туҡайҙы тоямы ни?
«Осто донъя ситлегенән тарһынып күңелем ҡошо» – минең хәлгенәм ошо...
Онотмайым тыуған көнөмдө (Онотмаҫ өсөн үлер көнөңдө). Кешенең бөтә ғүмере ҡыҫҡа бер һыҙыҡҡа һыя. 1932–1999 (?)...
Күреү сәйер был донъяны Сәғит ҡартһыҙ... Бер нәмәне лә күрмәгәнгә хәтле шулай тойолор, ахыры.
1977
28.1.
Шулай итеп, сәфәрем икенсе ҡат Урта Азияға. Был юлы – Төркмәнстанға. Сәғдиҙең 200 йыллығына.
Сәғди беҙҙең Салауат һымаҡ яугир шағирҙары.
Салауат исеменән ҡотлау шиғыры яҙырға ине.
«Башҡорт сюитаһы» тигән китаптан башҡа бер ниндәй ҙә бүләк әҙерләп алып булманы – ярай инде, дөйә лә бүләк, төймә лә бүләк тип шул китапҡа шиғыр яҙып тапшырырмын.
Ҡайҙа барһам да шул ҡара һаҡалымдан ҡотолоп булмай – ярлылыҡ иҙә.
30.1.
Көндөҙ төш ваҡытында Мары ҡалаһын – өлкә үҙәген үтеп киттек.
Поездан төшөп, бер һумға ун мантый алып ашаным. Ярайһы ғына. Унан, вагон-ресторанға инеп, тамаҡты нығытып сыҡтым. Унда бер ҡуй бәрәсе хәтле ҡаракүл бүрек кейгән төркмән ҡартына ҡарап килдем. Музей ҡарттарының береһелер инде. Ҡап-ҡара үҙе, һаҡалы ап-аҡ.
Ҡайҙа ғына күҙ төбәмә – дала, дала,
Киңлегенә күҙең төбәп күҙең тала.
Был мәңгелек далала һин – ҡамғаҡ ҡына,
Шул моңһоу уй йөрәгеңде өҙөп ала.
Теджен – Урта Азиялағы иң тәмле ҡауын төйәге икән. Авгонда килеүсе ҡатын-ҡыҙҙың Теджен ҡауыным юҡтан хәле бөттө. «Уралға ҡайтҡанда ҡауынды шунан ал», – тиҙәр.
Ташкент ҡауынын маҡтамайҙар. Ҡарап тороуға матур булһа ла, Теджен ҡауынына етмәй, тиҙәр.
Ҡар бында Яңы йыл алдынан ғына яуған. Ҡайһы урында дала ҡаплап ята, ҡайһы урында үзбәк түбәтәйенең нағышы һымаҡ ҡына.
Бындағы халыҡ, бер ҡасан да бындай ҡар булғаны юҡ ине, тиҙәр.
Ысынлап та, ҡар ҡалын. Ҡар ҙа ҡарағура, ҡар ҙа ҡарағура.
Ирекһеҙҙән Аҡһаҡ Тимерҙең үлгән ҡышы иҫкә төшә. Ғәскәрен Даръя буйында туҡтатып, аслыҡтан, һыуыҡтан ғәскәр эсендә ризаһыҙлыҡ киткәс, Аҡһаҡ Тимер, был мығырҙаныуҙы баҫыр өсөн, ыжғыр һыуыҡта билдән сисенеп ташлап, сәсен ҡырҙырта башлай. Шунда бик ҡаты һыуыҡ үткәрә. Ҡайнаған шарап эсерһәләр ҙә йылына алмай, ҡулынан кәсәһе төшөп китеп, ҡан түгелгән һымаҡ, шарап түгелеп ята. Шул ятыуҙан Аҡһаҡ Тимер аяғына баҫа алмай. Олуғбәк (улының улы) шул мәлдә тыуа булһа кәрәк.
Юлда мине ҡаршы алды дөйә генә —
Ҡарағура һабаҡтарын төйә генә.
Шулай итеп, Ҡараҡомда ҡар ятҡанда,
Килеп сыҡтым төрөкмәндәр төйәгенә.
Биш тәңкәмде биш ҡат ҡыҫып
биш тамаҡҡа.
Биш ил үтеп, килеп төштөм
Ашхабадҡа.
Дошман ғына ҡарар, тиҙәр,
аяғыңа,
Дуҫтар көтһә, булыр әле
Башҡа баҡҡан.
Ҡайҙа баҡма, үҫә әрем, ҡарағура,
Уларҙы тик дала еле – ҡараҡ ура.
Күпме баҡма, күрмәҫһең һис ҡайындарҙы,
Барған һайын үҙ илкәйең йырағыраҡ.
30.I.
Дүшәк станцияһында ярты сәғәттән ашыу туҡтап торҙоҡ. Был станция тураһында үҙенсә бер һүҙе лә бар икән:
Станцияһы – Дүшәк,
Начальнигы – ишәк,
Урынбаҫары – дөйәләр,
Поезд шуға – һөйрәлер.
Дөрөҫөрәге: «Станция Душак,
Начальник станции – ишак,
Зам. начальника – верблюд,
Поезд стоит тридцать пять минут».
Станцияла пограничниктар посы. Разводящий сержант часовойҙы алыштырырға йорөй. Ил сиге бында яҡын ғына икән. Бер йәш төркмән менән ҙур папаха кейгән ҡарт төркмән инеп ултырҙы. Бер-береһен белмәһәләр ҙә, һин дә мин һөйләшеп киттеләр. Мин үҙемдең Башҡортостандан икәнемде әйткәс, йәш төркмән ҡартына:
— Мостай Кәримдәрҙән, – тине. — Сәсе бынау папаха кеүек, – тип, ҡулы менән башынан уратып күрһәтте.
— Сик бында яҡынмы? – тигәс:
— Тимер юл аръяғында ғына, әллә ул яҡҡа сыҡҡың киләме? – тип көлөп ҡуйҙы.
— Ул яҡта Иранмы? – тигәс:
— Эйе, ҡыҙыл баштар, – тине.
Иран менән Туран араһында борон шундай дошманлыҡ йәшәп килгән. Мәхтүмҡолой ҙа, Сәғди ҙә, башҡа шағирҙары ла ошо хаҡта яҙған. Ә Сәғди үҙе ҡыҙыл баштарҙа әсирлектә, Иранда үлгән, тиҙәр. Зәидигә яҙған шиғри хаты ошо ҡаршылыҡтар хаҡында бит.
Ҡуйҙарҙы төркөм-төркөм ҡар өҫтөндә көтөп йөрөйҙәр. Дөйәләр өйөрө лә күҙгә салынып ҡалды. Ни ашайҙар инде ул бахырҙар был һыуыҡта? Тирә яҡта әрем дә ҡарағура ғына бит. Туран һылыуҙарының Хәйәм яҙған сәс толомдары шулдыр инде. Әйткәндәй, төркмән һылыуҙары бик сибәр күренә. Үҙ кейемдәрен кейеп, төҫлө яулыҡ ябынып, беләҙек-алҡаларын тағып, боронғоса йөрөйҙәр.
Силәк аҫҡан көйәнтәләре төп-төҙ таяҡ кеүек.
Вагонда килеүселәр ҙә байтаҡ. Бик наҙан күренәләр, бер ҙә китап тотоп ултырғандары юҡ.
От Порт-Артура до Парижа, начиная от Черной Курицы кончая Наполеоном и Кутузовым.
Йырсымын тип кем әйтмәй?
Туй килгәндә оно юҡ.
Батырмын тип кем әйтмәй —
Яу килгәндә ғәме юҡ.
(Салауат).
Сәләм!
Саади родился, когда 22-летний Пугачевский бригадир Салават Юлаев всю Башкирию поднял на великое восстание, на предпоследнее восстание башкир за свободу из 76 восстаний башкир. Поэтому в песне поется:
Салауаттың йәшен һораһағыҙ,
Ирек өсөн көрәш йәшендә.
Воин – поэт. Яугир – шағир. 30 лет. 25 лет в заточении.
Есть общее в судьбе. Есть общее и в судьбе наших народов – воинов и поэтов.
Башкиры, начиная с Минина и Пожарского, участвовали во всех освободительных войнах России. 28 полков. «Северные Амуры». Царские генералы вели и на походы Азии. Но башкиры отказались от братоубийственной войны.
9.11. Баймаҡ
«Ҡыҙыл сәсле кеше»гә:
Ҡыҙым минең ҡыҙыл сәстәремде сүпләй,
Ҡыҙым өсөн сал сәс – ҡыҙыл сәс.
Нишләйем һуң?
Сәстәр айырырға
Дүрт йәшлек бер
Минең ҡыҙ белгәс...
«Беләҙек»кә
(Нефертити)
Аһтарымдан мине аралауға
Бер иҫтәлек булһын беләҙек.
Беләгеңә һинең бик килешә (боронғоса),
Ҡара ҡашҡа,
Ҡара сәскә,
Ҡара күҙгә
Килешкәндәй бил нәҙек.
Бил нәҙектән бигерәк Күңелкәйең һинең бик нәҙек.
Бүләкме һуң ҡиммәт?
Йөрәк ҡиммәт!..
Беләгеңә оҡшап торһа торһон,
Йөрәгеңде ҡоршап тормаһын.
Ирекле бул бөтә түбәнлектән,
Йөрәкле бул бөтә ирҙәрҙән,
Ҡайғыларым уртаҡ ҡайғы булһа,
Мин ҡайтырмын бер көн гүрҙәрҙән...
Хәйәмдең Нефертити төшкән беләҙеге.
10.II.
Мин кешеләр өсөн йәшәйем – кешеләр мине аңламаны. Хәҙер мин үҙем генә, үҙем өсөн йәшәргә тырышам. Ләкин бының ни кәрәге бар? Бәлки, бөтөнләй яңы, икенсе ҡиәфәттә кешеләргә кире ҡайтыр өсөндөр?..
11.II.
Иртәгә миңә – 45. Өфө аэропортында миңә шул тиклем ғәзиз тауыш исемемде атап ҡысҡыра: Надя.
Беҙ инде бөтөнләй ят кешеләр тиерлек. Ләкин үтелгән ғүмер, ғүмеремдең үткән 21 йылы 21 хәнйәр булып йөрәккә ҡаҙала.
Тағы ла мин киткәндәгесә мәғәнәһеҙ һөйләшеү. Йөрәк өҙгөс әрнеү!..
12.II.
Тыуған көнөм. Ҡырҡ бишем тулды, ҡырҡ бишем.
45-тә күргән төшөм
Мөхәббәтем!
Һине төштә күрҙем,
Күрмәһәм дә һине өнөмдә:
Тылсымлы бер көҙгө бирҙең,
һаҡлаһын, тип,
Ҡыйын көнөңдә...
Иҙәндәре ҡубып-һынып бөткән
Иҫке өйҙә, имеш, мин тағы.
Әсәйем дә
(Күпме ваҡыт үткән!..).
Сәйен яһап, һыйлай ҡунағын.
Дуҫым килгән, имеш,
Уртаҡ дуҫ ул —
Йәшлек юлын бергә бүлешкән.
Тик юлыбыҙ
Күптән аймылышып,
Күптән уның менән дә
Юҡ күрешкән...
Һәм бына һиңә!..
Элеккесә һылыу,
Элеккесә көләс йөҙлөһөң.
Тик күҙеңдә
Әйтеп бөтмәҫ һағыш...
Һин аҡылдан яҙған
күҙлеһең!..
Өс балаңды йыйып алғанһың да
Ҡайтып төштөң Ташкент яғынан.
— Ниңә ҡайттың
Йөрәк әрнетергә? – тигәс:
Бер һүҙ әйттең:
— Һағынам!
Һәм ҡысҡырып көлөп ебәрҙең дә,
Тотондоң һин үкһеп иларға.
(Эй ҡатын-ҡыҙ!..
Һәр саҡ күҙ йәштәре —
Ни әйтәһең инде уларға!..).
Мин онотоп биргән вәғәҙәмде,
Ҡосағыма алдым,
Иркәләнем һине, йыуаттым,
Элеккесә ебәк толомоңдо һүттем, үрҙем...
Һәм ҡапылда
Һине юғалттым...
Кескәй генә Көҙгөң ҡалған уста,
Ҡап-уртаға сатнап ярылған.
Ә артына ярты латин менән:
«Мөхәббәтең» тиеп яҙылған.
Һаҡлар, имеш,
Ҡыйын көндәреңдә!..
Һаҡлаһасы ул көс үҙеңде.
Ниңә икән теүәл егерме биш
Йыл элек
Һонманың һин ул көҙгөңдө?..
12.11.
Төн. Азамат та, Гөлнара ла йоҡларға ятты.
Тойғоларын артыҡ күрһәтмәйсә, яттылар. Үҙҙәренсә, кисерҙеләр, әлбиттә. Мин 7 һум 50 тинлек быяла тапшырып, уларға бәләкәй генә байрам яһарға тырыштым. Һөт, ҡатыҡ, кефир, сливки, шәкәр менән лимон, тауыҡ бешереп, һурпаһы менән туҡмас, итенә тауыҡ эсендә бешкән бәрәңге (тоҙло, боросло, һуған, лавр япраҡлы, әлбиттә) ҡушып, духовкала ҡыҙҙырып үҙемсә бер аш яһарға тырыштым. Тәмле булды, буғай. Аҙаҡ мәтрүшкәле, төрлө үлән ҡушылған ҡуйы һөтлө сәй эстек. Үҙем сәй менән бергә бер «Экстра»ның яртыһынан күберәген эстем, мөңрәнем, бөтә үткән ғүмерҙе йөрәгемдән үткәрҙем.
Көндөҙгө, Салауаттар биргән концерт тәьҫире менән ғорурланып, маҡтанып, бер үҙем үлем сигендәге күңелде йыуаттым. Ерем-һыуым, Ҡаратауым, Йүрүҙәнем, ил тарихы мине һәр саҡ ҡотҡарып ҡала. Салауатым, һине уйланым. Ярты ғүмерең буйынса илһеҙ-телһеҙ түҙә алырлыҡ ғәйрәт барын белә тороп, ниңә әле ҡул-аяҡлы көйө миңә түҙмәҫкә?
Әсмә апай скрипкала «Уйыл»ды уйнағанда, әлбиттә, түҙмәнем – алҡымыма бөтә үткәндәрҙең күҙ йәше килеп тығылды – Гөлнарым уҡырға киткәндә ап-айныҡ көйө балауыҙ һығып ултырҙым. Етмәһә, бынау күңелде ҡот осҡос болоҡһотҡан төш тә килеп ҡушылды.
Тыуған көндө, шулай итеп, тәүге ҡабат бер үҙем, япа-яңғыҙ, балалар менән генә, үткәрҙем. Сафуандан ғына – дуҫ-иштәрҙән – телеграмма килде. Ҡалғандары – барыһы ла үҙемдең туғандарҙан – Урал менән Мәршиҙәнән, кейәүҙән, Фәниәнән, иң ҡиммәтлеһе улымдан – Салауат менән килендән ине.
Ул баланы мин бик ныҡ рәнйеттем. Мамаһына ҡарап. Ә уның үҙ башы бар ине бит. Имен-аман, иҫән-һау ғына йәшәһендәр инде. Ҡалғанын, аҡылы булһа, саҡ ҡына ҡаным йөрөһә, үҙе белер әле... Шул тиклем хисле малай, башы менән булмаһа ла, йөрәге менән аҡылға ултырыр әле. Боҙолоп өлгөрмәне – тормошҡа сумды. Тормош – барыбер бөйөк уҡытыусы, күңелем уныһы өсөн тыныс: бисәһенең хәйләһе уны минең бер ҡатлылыҡтан барыбер ҡотҡарасаҡ.
Ә Азаматы... хәс үҙем!.. Иң күңелде әрнеткәне. Ах, был сафлыҡ – донъяның шул тиклем дә әшәкелеген күргәс, ни хәл итеп кенә ҡабул итә алыр икән уны?..
Гөлнарым күтәрер уны – ул үҙен тыуҙырған затҡа оҡшаш: әрһеҙ, үткер, тиндең ни икәнен белә. Шулай ҙа хисе үтә минекенсә, тәбиғи. Был донъяла минең һымаҡ эске донъяһын һаҡлап ҡала алырмы – минең һымаҡ рух түҙемлеге етерме? Бигерәк ғәрсел, тиҙ ҡабыныусан, ләкин үҙ һүҙен ахырғаса еткереүсән түгел. Тиҙ онота. Әсәһенең тәбиғәте нығыраҡ һеңгән. Үҙе менән күберәк һоҡлана.
Ә минең иң теләгәнем – ахырғаса балаларҙа ихтыяр көсө һаҡлау. Ниндәй генә нескә күңелле булма, иң мөһиме – ихтыяр көсө! Мине йәшәткән нәмә, – бөтәһен дә бер усҡа йомарлағаны, – шул көстә! Бәләкәс ғазаптарға тыбырсынһам да, ололарына түҙерлек оло көс бар буғай миндә. Мине һындырыу әлегә мөмкин түгел!..
Февраль бураны
Ышанмағыҙ февраль буранына,
Бер яуыз уй юҡтыр уйында...
Күпме генә шашып дуламаһын,
Яҙ һылыуы уның ҡуйынында.
Был донъяла булыр
барыһы ла,
Һинең менән бары
мин булмам.
Бына ниндәй үкенестәр
бар бит —
Ҡалай үлмәк кәрәк,
күҙ алмам...
Түҙәлмам мин ләкин,
түҙалмам...